ابومحمّد عبداللّه بن محمّدبن السیّد

بَطَلْیَوْسی ، ? ابومحمّد عبداللّه بن محمّدبن السیّد، ادیب ، نحوی ، فیلسوف و فقیه مالکی اندلسی مشهور به ابن السیّد. پدرش محمدبن السیّد، اهل شَلَب بود. ابومحمد در۴۴۴ در بطلیوس ، از شهرهای استان مارده (مریذا) در اندلس متولد و بدانجا منسوب شد (ابن بشکوال ، ج ۱، ص ۲۹۲؛ ج ۲، ص ۴۲۱ـ۴۲۲؛ سیوطی ، ج ۲، ص ۵۵ـ۵۶؛ ابن خلّکان ، ج ۲، ص ۲۸۴؛ قفطی ، ج ۲، ص ۱۴۳، ۳۰۷).

بطلیوسی بیشترین سالهای زندگانی خود را در دوران پرآشوب ملوک الطوایف اندلس سپری کرد و از محضر دو استاد، یکی برادرش علی بن محمّد بطلیوسی ، دیگری همشهریش عاصم بن ایوّب بطلیوسی ( رجوع کنید به دنباله مقاله ) بهره گرفت ؛ سپس به قرطبه رفت تا از محضر ابوعلی غسانی از محدثان بزرگ قرطبه ، استفاده کند (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۱۳ـ۱۴). به گمان قوی ، بطلیوسی از قرطبه به طُلَیطُلَه رفته و در آنجا با ابوالحسن راشدبن عریف ، منشی دربار ذی النون ، روابط دوستانه و فرهنگی نزدیکی برقرار کرده است (همان ، ص ۱۷). بطلیوسی با ابومروان عبدالملک بن رَزین ، حاکم شَنتَ ماریه (سنت مریه ) و سپس با ابو عیسی بن لبّون ، حاکم مُربَیطَر، نیز مناسبات استواری به هم رساند؛ اما چون به علتی ناشناخته مورد بی مهری قرار گرفت ، به سَرَقُسطه گریخت (همان ، ص ۱۸ـ۱۹). المستعین ، حاکم سرقسطه از سوی یوسف بن تاشفین (متوفی ۵۴۳)، که از وضعیت ناگوار وی آگاه شد، وی را بنواخت و بطلیوسی نیز در مدح وی ، قصیده ای سرود (همان ، ص ۱۹).بعد از ورود مرابطون به اندلس (۴۸۴ـ۵۳۹؛ همان ، ص ۲۰)، بطلیوسی به دربار آنان راه یافت و با استفاده از آرامش و امنیتی که در سرتاسر اندلس پدید آمده بود، برای تدریس و پژوهش و تألیف در بَلَنْسیه فرصتی مناسب پیدا کرد (همانجا). به نظر می رسد که بطلیوسی در اواخر عمر خود به اِشبیلیَه رفته و در همین سفر شاگردش ابن بشکوال (۴۹۴ـ۵۷۸) از او دانش اندوخته باشد (همان ، ص ۲۱). بطلیوسی در نیمه رجب ۵۲۱ درگذشت (ابن بشکوال ، ج ۱، ص ۲۹۳؛ قفطی ، ج ۲، ص ۱۴۳؛ ابن خلکان ، ج ۲، ص ۲۸۴؛ فیروزآبادی ، ص ۱۱۵).

نام برخی از استادان بطلیوسی در منابع ، و نیز در کتابهای خود وی ، آمده است که از آن جمله اند: ۱)برادرش ، علی بن محمد معروف به خَیطال که در علم لغت و حفظ و ضبط آن پیشگام بود و از ابوبکربن غُراب روایت می کرد. او در حدود۴۸۸، در قلعه رباح ، در حالی که در بازداشت بود، درگذشت (ابن بشکوال ، ج ۱، ص ۲۹۲؛ قفطی ، ج ۲، ص ۳۰۷). بطلیوسی نزد برادر خود کتابهای المُبَرّز فی اللغه ابوعبدالله محمدبن یونس حجازی ؛ النوادر ابن مِقسَم مُقری عطار؛ الاجناس ابونصر احمدبن حاتم ، غلام اَصمعی ؛ القلب والابدال ، الاصوات ، النبات ، الفرق ، خلق الانسان ، معانی الابیات و الاضداد ابن سکیّت ؛ اختیارات مفضّل ؛ اختیارات اصمعی ؛ اراجیز عَجاج ؛ و سِقط الزند و الضوء ابوالعلاء مَعری را خوانده و همه را از برادرش روایت کرده است (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۴؛ اشبیلی ، ص ۳۵۷، ۳۸۱ـ۳۸۲، ۳۹۲، ۴۱۲). ۲)ابوبکر عاصم بن ایوب بطلیوسی اندلسی (متوفی ۴۹۴) صاحب شرح معلقات (سیوطی ، ج ۲، ص ۲۴) که بطلیوسی از وی روایت کرده است (ابن بشکوال ، ج ۱، ص ۲۹۱؛ قفطی ، ج ۲، ص ۳۸۴). ۳)ابوسعید وراق که بطلیوسی از وی کتاب مقاتل الفُرسان و اختیارات اصمعی را روایت کرده است (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۵؛ اشبیلی ، ص ۳۸۳). ۴)ابوعلی غسانی (ابن بشکوال ، همانجا). ۵)ابوالفضل بغدادی (اشبیلی ، ص ۴۱۲).

تعداد شاگردان بطلیوسی را بیش از هشتاد تن گفته اند (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۵ـ۲۸) که برخی از مهمترین ایشان عبارت اند از: ۱)ابونصر فتح بن محمد قَیسی کاتب ، معروف به فتح بن خاقان (متوفی ۵۲۸). وی زندگینامه بطلیوسی را به رشته تحریر درآورده است ( رجوع کنید به ابن ابّار، ۱۸۸۵، ص ۳۰۰ـ۳۰۱)؛ ۲)ابوالحسین عبدالملک بن محمدبن هشام قیسی (متوفی ۵۵۱)، معروف به ابن الطّلا، فقیه و محدث که بسیاری از کتابهای استادش را روایت کرده است (ضبّی ، ص ۳۷۴؛ ابن ابّار، ۱۸۸۵، ص ۲۵۲؛ اشبیلی ، ص ۲۰۴، ۳۴۴ـ ۳۴۵، ۴۲۰، ۴۳۳)؛ ۳)ابومحمد عبدالله بن احمدبن سعید (متوفی ۵۶۶)، معروف به ابن موجوال ، فقیه اهل بلنسیه که کتابهای استادش را روایت کرده است (ابن ابّار، ۱۸۸۵، ص ۲۲۶ـ ۲۲۷؛ بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۶ـ ۲۷؛ اشبیلی ، ص ۲۵۸ـ۳۱۶)؛ ۴)ابوالحسن علی بن ابراهیم بن محمدبن سعدالخیر انصاری (متوفی ۵۷۱)، ادیب بلنسیه . وی کتاب الحلل فی شرح الجمل را بعد از فوت استادش تکمیل کرد (بلفیقی ، ص ۱۰۴)؛ ۵)ابوبکر احمدبن ابی المطرف (ابن ابّار، ۱۹۹۵، ج ۱، ص ۷۷)؛ ۶)احمدبن محمدبن احمدبن حصن (همان ، ج ۱، ص ۴۷)؛ ۷)محمدبن عبیدالله الخشنی (همان ، ج ۲، ص ۵۱؛ بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۷ـ۲۸).

تألیفات و آثار بطلیوسی را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

۱) آثار چاپ شده : به نوشته فرطوسی (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۳۵ـ۴۰)، بعضی آثار چاپ شده بطلیوسی عبارت است از: الاسم و المسمی ؛ الاقتضاب فی شرح ادب الکتاب ؛ الانتصار ممن عدل عن الاستبصار؛ الانصاف فی التنبیه علی الاسباب التی اوجبت الاختلاف بین المسلمین فی آرائهم ؛ الحدائق فی المطالب العالیه الفلسفیه العویصه ، الحلل فی اصلاح الخلل من کتاب الجمل ؛ رساله کتب بها الی قبر النبی (ص ) و بعث معها بشعر الی مکه و المسائل و الاجوبه .

شرح سقط الزند بطلیوسی از کاملترین شرحها بر سِقط الزند و حاوی تحقیقهای لغوی و مسائل نحوی فراوانی است . به ضمیمه این شرح ، شرح المختار فی لزومیات ابی العلاء است که حاوی شرح قصاید برگزیده از دیوان لزومیات ابوالعلاء است که بطلیوسی آن را به صورت الفبایی تنظیم کرده است (همانجا، ص ۳۹؛ بروکلمان ، ج ۵، ص ۴۱). از دیگر کتابهای چاپ شده وی می توان از المثلث (فیروزآبادی ، ص ۱۱۵) و الفرق بین الاحرف الخمسه نیز نام برد. الفرق در پنج باب نوشته شده و موضوع آن بحث در کلماتی است که یکی از حروف آنها ظ ، ض ، ذ، س و ص یا حروفی تلفظ مشابه با این حروف باشد (بطلیوسی ، ۱۴۰۴، ص ۱۳۳).

۲) آثار خطی : ارجوزه فی المساجله باسم الرجل و ابنه و بلده و قبیلته ؛ حکایه ؛ شرح الخمسه المقالات الفلسفیه ؛ المسائل (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۴۰ـ۴۲)؛ شرح ابیات الجمل (ابن سعید مغربی ، ج ۱، ص ۳۸۶؛ قفطی ، ج ۲، ص ۱۴۲؛ قس ابن خلکان ، ج ۲، ص ۲۸۲؛ فیروزآبادی ، ص ۱۱۴؛ سیوطی ، ج ۲، ص ۵۶)؛ طرز علی الکامل للمبرّد (فیروزآبادی ، ص ۱۴۳).

۳) آثار مفقود : ابیات المعانی ؛ شرح اصلاح لمنطق (بغدادی ، ج ۱، ص ۹، ج ۳، ص ۲۹۵ـ۲۹۶)؛ اثبات النبوات ؛ شرح موطأ مالک بن انس (فیروزآبادی ، ص ۱۱۵)؛ الانساب ؛ شرح الجمل فی النحو؛ شرح دیوان المتنبی ؛ شرح فصیح ثعلب (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۱۸۰، ۶۰۲، ۸۱۲، ج ۲، ستون ۱۲۷۲ـ ۱۲۷۳)؛ التذکره الادبیه (قفطی ، همانجا)؛ جزء فیه علل الحدیث ؛ شرح ابیات المعانی ؛ القراءات (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۴۳ـ۴۵)؛ الدوائر (کوربن ، ص ۳۵۰)؛ رساله کتب بها الی عبدالله بن محمدبن خلاصه ؛ قصیده فی رثاء دیک ؛ فهرسه ابن السید (اشبیلی ، ص ۴۱۳، ۴۲۰، ۴۳۳).

منابع : ابن أبّار، التکمله لکتاب الصّله ، چاپ عبدالسلام هراش ، بیروت ۱۹۹۵؛ همو، المعجم فی اصحاب القاضی الامام ابی علی الصّدفی ، چاپ کودیرا، مادرید ۱۸۸۵؛ ابن بشکوال ، کتاب الصله ، قاهره ۱۹۶۶؛ ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۹۴۸؛ ابن سعید مغربی ، المغرب فی حلی المغرب ، چاپ شوقی ضیف ، قاهره ۱۹۶۴؛ محمدبن خیر اشبیلی ، فهرسه ما رواه عن شیوخه من الدواوین المصنّفه فی ضروب العلم و انواع المعارف ، چاپ زهیر فتح الله ، بغداد ۱۹۶۳؛ کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج ۵، ترجمه رمضان عبدالتواب ، قاهره ۱۹۷۵؛ عبدالله بن محمد بطلیوسی ، الفرق بین الحروف الخمسه ، چاپ عبدالله ناصیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ همو، المثلث ، چاپ صلاح مهدی فرطوسی ، بغداد ۱۹۸۱؛ عبدالقادربن عمر

بغدادی ، خزانه الادب و لب لباب لسان العرب ، بولاق ۱۲۹۹، چاپ افست بیروت ] بی تا. [ ؛ ابراهیم بن محمد بلفیقی ، المقتضب من کتاب تحفه القادم لابن الا بّار ، چاپ ابراهیم ابیاری ، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیه الوعاه فی طبقات اللّغوییّن والنّجاه ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴-۱۹۶۵؛ احمدبن یحیی ضبّی ، بغیه الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس ، قاهره ۱۹۶۷؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، البلغه فی تاریخ ائمه اللغه ، چاپ محمد مصری ، دمشق ۱۹۷۲؛ علی بن یوسف قفطی ، انباه الرّواه علی انباه النّحاه ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲؛ هانری کوربن ، تاریخ الفلسفه الاسلامیه ، ترجمه نصیر مرّوه و حسن قبیسی ، بیروت ۱۹۶۶.

/ غلامرضا جمشیدنژاد اول