زندگینامه سعد ابن سعد اشعری قمی

زندگی‌نامه مشاهیر تاریخ ما:

خاندان
همانطور که از نسبت قمی و اشعری این مرد بزرگ به دست می آید، وی از خاندان شریف «اشعری» است که خدمات شایانی در ترویج مذهب ناب شیعه انجام داده اند و دهها فقیه و محدّث و متکلم در دامان خویش پرورده اند.

اسم و لقب
اسم شریف این چهره درخشان سعد، فرزند سعد لقبش اشعری و نسبت او قمی است(۱).

در نظر بزرگان
تاریخ نگارانی که شرح حال سعد را نوشته اند، از او به نیکی یاد کرده و مورد ستایش قرار داده اند. شیخ طوسی می نویسد: سعدبن سعد اشعری، صاحب «کتاب» است(2) و نجاشی در «رجال» و علاّمه در «خلاصه» می فرماید: سعدبن سعد اهل قم و مورد اطمینان است(3).(4)
شیخ کشّی این روایت را نقل می فرماید: عبداللّه بن صلت قمی به من خبر داد که در یکی از آخرین روزهای حیات امام جواد (ع) ، خدمت حضرت مشرّف شدم. شنیدم که امام معصوم (ع) فرمود: «خدا صفوان بن یحیی را جزای نیکو عنایت فرماید. در حق محمدبن سنان و زکریابن آدم دعا کردند و فرمودند که به عهد و پیمان خود درباره من وفا کردند، اما امام نامی از «سعد اشعری» نبرد. من مرتبه ای دیگر به حضور امام رفتم، فرمود خداوند صفوان بن یحیی و محمدبن سنان و زکریابن آدم و سعدبن سعد را خیر دهد؛ زیرا نسبت به من وفاداری کردند(5).
این روایت گویای شخصیت والای سعدبن سعد، نزد حضرت جواد (ع) است. در این حدیث امام ایشان را دعا کرد و در ردیف بزرگان فقه و حدیث به حساب آورد. یقینا این اعتبار معنوی به دلیل روح بلند و مقام رفیع این محدّث جهان تشیع است.
سایر دانشمندان و گزارش دهندگان مانند علامه مامقانی هم که تألیفهایی در زمینه زندگی بزرگان تاریخ تشیع نوشته اند، همان سخنان برجستگان رجال شیعه را ذکر کرده اند.

یار امامان
شیخ طوسی و نجاشی او را از یاران و راویان حضرت رضا و حضرت جواد (ع) می دانند(۶)/(۷) و از حدیثی هم که کشی نقل کرده استفاده می شود که او از راویان و یاران حضرت جوادالائمه (ع) بوده بعضی از علماء معاصر هم همین مطلب را مورد تأیید قرار داده اند(۸).

هجرت
سعد برای شناخت مکتب و اخبار اهل بیت عصمت (ع) از شهر قم به مدینه یا خراسان هجرت کرد. او این راه طولانی را طیّ طریق کرد تا از دریای بی انتهای دانش امام (ع) قطره ای برگیرد و از خرمن علم او، خوشه ای برچیند. آری او نمونه این خبر معروف است که امام صادق (ع) فرمود: یک نفر از شیعیان ما که اخبار و روایات ما را بین پیروان ما منتشر کند قلب ها و جان های آنها به نور دین محکم شود، از هزار نفر عابد، که تنها اهل دعا و ذکراند ولی مبلّغ رسالت الهی نیستند بهتر است(۹).

استادان
«سعد» از چند نفر، روایت نقل می کند که عبارتند از:
۱ – حسن بن جهم(۱۰)
وی مورد اطمینان و از یاران حضرت رضا (ع) بود(۱۱).
۲ – صفوان بن یحیی(۱۲)
دانشور بسیار بزرگی است که در میان یاران ائمه همانند ستاره ای پرفروغ می درخشد(۱۳).
۳ – علی بن ابی حمزه(۱۴)

شاگردان
عدّه زیادی از دانشمندان و راویان نزد «سعد» به فراگیری سخنان گُهربار ائمه (ع) پرداخته اند نام این اشخاص در کتاب های رجالی ذکر شده است که به اسامی چند تن از آنان اشاره می کنیم.

۱ – محمدبن خالد برقی(۱۵)
از بزرگان شیعه، یار امام موسی و امام رضا (ع) بود. و فرزند احمدبن محمدبن خالد مؤلف کتاب محاسن برقی بود.
شیخ طوسی و علاّمه، او را فردی مورد اطمینان شمرده اند(۱۶).

۲ – محمّدبن الحسن ابی خالد(۱۷)
شیخ طوسی او را از اصحاب امام رضا (ع) می داند و از روایات متعدد به دست می آید که محمد «وصیّ»(18) سعدبن سعد و شخصی قابل اعتماد بود(19).

۳ – احمدبن محمدبن عیسی قمی(۲۰)
یکی از دانشمندان بزرگ و مورد اطمینان شیعه در قم و مورد اعتماد راویان بود.

نجاشی می نویسد: بزرگِ قم و عالمِ برجسته و فقیه آنان که در شهر قم ریاست داشت و با امام رضا و امام جواد و حضرت هادی (ع) ملاقات کرده است(۲۱).

۴ – عبادبن سلیمان(۲۲)
راوی بیشتر روایاتی که از سعد نقل شده است، عبّاد است. البته کسی از دانشمندان پیشین او را مورد وثوق ندانسته است، ولی بعضی از دانشوران اخیر مانند؛ وحید بهبهانی تلاش کرده اند که شخصیت مناسبی از او ارائه کنند(۲۳).

روزگار او
قرائن و شواهد ما را راهنمایی می کند که او در اواخر قرن دوم هجری در شهر مقدس قم چشم به جهان گشود و در نیمه اول قرن سوّم جان به جان آفرین تسلیم کرده است.
البته با توجه به اینکه سعدبن سعد از صفوان بن یحیی روایت نقل می کند و صفوان بن یحیی در سال ۲۱۰ رحلت کرده است، دوران زندگی او را می توان حدس زد.

تألیفات
فهرست نویسان بزرگ شیعه دو یا سه کتاب از سعد ثبت کرده اند و شیخ طوسی می گوید، او کتابی دارد(۲۴). اما موضوع این کتاب مشخص نیست. نجاشی کتابی به نام «المسائل» به او نسبت داده است(25) که در این کتاب 52 حدیث از سعد در زمینه های مختلف فقهی و اعتقادی وجود دارد(26).

چند روایت
در پایان به چند نمونه روایت که از این بزرگوار نقل شده است، اشاره می کنیم.

پاداش زیارت فاطمه معصومه(س)
از معروفترین احادیثی که درباره شأن و منزلت حضرت معصومه(س) و ثواب زیارت ایشان نقل شده است، یکی روایت سعدبن سعد است و شاید این مهمترین سند در این باره است. همه روایتگران این حدیث از عالمان مورد اطمینان شیعه اند. شیخ صدوق به نقل از پدرش، از علی بن ابراهیم قمی، از ابراهیم بن هاشم، از سعد اشعری از امام رضا (ع) اینگونه نقل می کند: قال: سَئلتُهُ عَنْ فاطِمَه بِنتِ موسَی بْنِ جَعْفَرِ فقال: مَنْ زارها، فله الجنّه(۲۷).
سعد می گوید: از امام رضا (ع) درباره شأن و فضیلت زیارت حضرت فاطمه معصومه (ع) سؤال کردم: هر کس او را زیارت کند، بهشت برای او است.

توحید
سعد می گوید از امام رضا (ع) درباره توحید و اعتقاد به آن سؤال کردم، فرمود: توحید واقعی همان است که شما شیعیان دارید(۲۸).

پاکی و نظافت
امام رضا (ع) فرمود: از جمله خُلق و خوی پیامبران خدا، تمیزی و استفاده از عطرها و اصلاح سر و صورت بوده است(۲۹).

نماز اول وقت
امام رضا (ع) به سعد فرمود: ای سعد هرگاه موقع نماز فرارسید، نمازت را بخوان، چون نمی دانی لحظه دیگر زنده خواهی بود یا نه!(۳۰)

یادِ سیدالشهداء هنگام نوشیدن آب
سعد از داود رِقّی نقل می کند که نزد امام صادق (ع) بودم. امام آب نوشید بعد از آن دیدم که امام گریه می کند. لحظه ای بعد، فرمود: خداوند قاتل امام حسین را لعنت کند. هر کس وقتی آب نوشید، امام حسین را یاد کند و بر قاتل او لعنت فرستند، خداوند متعال برای او هزار حَسَنه می نویسد، هزار گناه از او پاک می نماید، او را از نظر معنوی به هزار درجه بالا می برد و گویا هزار بنده آزاد کرده است و پروردگار او را در روز قیامت با مسرّت و شادی محشور خواهد کرد(۳۱).

زندگی در قم
به نقل راویان از امام صادق (ع) نقل می کند که حضرت فرمود: وقتی فتنه و بلا در شهرها ظاهر شد، به شهر قم پناه ببرید زیرا برای کسانی که نگران حفظ دین خود هستند جای مناسبی است(۳۲).

زمین از وجود معصوم خالی نیست
با یک واسطه از حضرت امام رضا (ع) روایت می کند که فرمود:
«حجت خدا بر مردم کامل نمی شود مگر به وسیله امام معصومی که شناخته شده باشد(33).»

دین را باید از امامان آموخت
سعد می گوید: حضرت رضا (ع) در معنای این آیه شریفه: که چه کسی گمراهتر است، از کسی که بدون راهنمایی خدا، از هوای نفس پیروی می کند، فرمود: کسانی که مذهب و دین خود را از غیر امامان معصوم (ع) فرامی گیرند(۳۴).

محل دفن
محلّ دفن سعدبن سعد اشعری معلوم نیست و نمی توان در این موضوع نظری قاطع داد و شاید مثل بسیاری از خاندان اشعری، در جوار حضرت معصومه و شهر مقدس قم دفن شده باشد.

«پی نوشتها»
۱ – رجال نجاشی، ص ۱۲۷، فهرست شیخ طوسی، ص ۷۶.
۲ – رجال شیخ طوسی، ص ۱۲۷.
۳ – رجال نجاشی، چاپ مکتبه داوری، ص ۱۲۷.
۴ – خلاصه علامه حلی، ص ۷۸.
۵ – رجال کشی، ج ۲، ص ۷۹۲، چاپ مؤسسه آل البیت لاحیاءالتراث.
۶ – رجال شیخ طوسی، ص ۳۷۸.
۷ – نجاشی، ص ۱۲۷.
۸ – معجم الثقات، چاپ جامعه مدرسین، ص ۵۸.
۹ – اصول کافی، چاپ دارالکتب الاسلامیه، ج ۱، ص ۳۳.
۱۰ – بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۶۶.
۱۱ – رجال نجاشی، ص ۳۶.
۱۲ – بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۱۵۳.
۱۳ – نجاشی، ص ۱۳۹، فهرست شیخ، ص ۸۳، رجال شیخ، ص ۳۵۷.
۱۴ – بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۴۵.
۱۵ – رجال نجاشی، ص ۱۲۷.
۱۶ – تنقیح المقال ممقانی، ج ۳، ص ۱۱۱.
۱۷ – فهرست شیخ، ص ۷۶.
۱۸ – تنقیح المقال، ج ۲، ص ۹۹.
۱۹ – همان.
۲۰ – فهرست شیخ، ص ۷۶.
۲۱ – رجال نجاشی، ص ۶۰.
۲۲ – همان، ص ۱۲۷.
۲۳ – تنقیح المقال، ج ۲، ص ۱۲۱.
۲۴ – فهرست شیخ، ص ۷۶.
۲۵ – رجال نجاشی، ص ۱۲۷.
۲۶ – بانک اطلاعات کتابخانه حضرت معصومه (س).
۲۷ – ثواب الاعمال (صدوق) ترجمه علی اکبر غفاری، ص ۲۲۶.
۲۸ – بحارالانوار، چاپ آخوندی، ج ۳، ص ۲۴۰.
۲۹ – بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۴۳.
۳۰ – وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۱۱۹.
۳۱ – بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۳۰۳.
۳۲ – همان، ج ۶۰، ص ۲۱۴.
۳۳ – همان، ج ۲۳، ص ۵۱؛ از بصائرالدرجات، صفّار قمی، ص ۱۴۳.
۳۴ – همان، ج ۲، ص ۳۰۲.

منبع: www.hawzah.net

منبع:

• سایت مشاهیر تاریخ ما، اِنی کاظمی
• http://bashgah.net/fa/category/show/70403

تاریخ ما امیدوار است با انتشار بیوگرافی بزرگان تاریخ، قدمی در راستای بهبود وضعیت فرهنگی و حافظه تاریخی مردم کشورمان بردارد. / انی کاظمی