عارف، ادیب، سخنران، مترجم و نویسنده معاصر ایرانی؛دکترحسین الهی قمشه‌ای

حسین محیی‌الدین الهی قمشه‌ای در تاریخ ( ۱۴ دی ۱۳۱۸)، متولد شده است، او ادیب، عارف،سخنران، مترجم و نویسنده معاصر ایرانی است که در زمینهٔ ادبیات، هنر و عرفان فعالیت دارد.

زندگی‌نامه

حسین محی الدین الهی قمشه‌ای فرزند استاد مهدی الهی قمشه‌ای و طیبه تربتی در تهران در ۱۴ دی ماه ۱۳۱۸ (۴ ژانویه ۱۹۴۰) به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی، متوسطه و دانشگاهی را به ترتیب در دبستان دانش، دبیرستان مروی و دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران تا درجه دکتری به پایان برد و نیز تحصیلات حوزوی و سنتی را نیز در نزد پدر و اساتید دیگر دنبال کرد. پدر او مجتهد، فیلسوف، استاد دانشگاه، شاعر و مترجم برجسته قرآن بود و روان‌ترین ترجمه فارسی قرآن از کارهای او است. خواهر ایشان مهدیه الهی قمشه‌ای بود.

قمشه‌ای نیز بعد از به پایان رساندن تحصیلات دانشگاهی به کار تدریس در دانشگاه تهران و سایر مراکز آموزش عالی در داخل و بعدها خارج کشور پرداخت و در کنار آن به تألیف و ترجمه در زمینه عرفان و ادبیات و زیبایی شناسی مشغول شد. او در سال ۱۳۵۸ قریب به یک‌سال هم ریاست کتابخانه ملی ایران را به عهده داشت.

قمشه‌ای دارای همسر و دو فرزند، یک پسر به نام شاهد و یک دختر به نام شادی است. همسرش، نیز پروین زندی، دارای درجه دکتری (.Ph.D) در رشته علوم و صنایع غذایی بوده و استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و مؤلف و مترجم کتاب‌ها و مقالات بسیار متعددی در زمینه علوم غذایی است.

اهداف آموزشی الهی قمشه‌ای

هدف مهم زندگی الهی قمشه‌ای، آشنا کردن انسانها، بخصوص جوانان و نوجوانان است با لذت‌های متعالی که از زیبایی، دانایی و نیکویی سرچشمه می‌گیرند. او این لذات را مائده‌های آسمانی و غذای روح می‌داند و معتقد است که همه جنگها و فسادها در عالم در اثر بی اعتنایی به این مائده‌های آسمانی است؛ لذات مادی، از آنجا که دارای انواع محدودیت است، همیشه مورد نزاع و کشمکش و دستمایه جنگها و استثمارها و استعمارها بوده‌است؛ لذاتی که نهایتاً به خور و خواب و خشم و شهوت نیز بازمی‌گردد. هزاران دوئل در تاریخ اروپا صورت گرفته و انسانها نیز یکدیگر را به خاک افکنده‌اند تا بتوانند از ماهرویی که چندی بعد از کاه رویان خواهد بود، برخوردار شوند؛ و نیز سرزمین و مرتع و رودخانه و طلا و جواهرات و دیگر متاع‌های دنیوی، همه مایه جنگ و خونریزی و بروز صدها صفت اهریمنی چون غرور و دروغ و حرص و آز و نخوت و تظاهر و تملق و عوام فریبی و امثال آنها شده‌است.

نظریه لذات متعالی هم می‌کوشد تا سطح لذات مردمان را از فرود به فراز آورد و آن قلمرو زرین ادبیات، هنر و اخلاق است. آنجا بهشت است از آنکه کسی را با کسی پیکار نیست. اگر همه مردمان چون کیرکه گارد عاشق موتسارت شوند باکی نیست و دوئلی نیز نخواهد بود. اینجا فلک هم بی پایان و نامحدود است و همه می‌توانند هرآنچه را که نزدشان محبوب است با دیگران نیز تقسیم کنند. هموار کردن راه رسیدن به این لذات از طریق ادبیات ارزنده کلاسیک، هدفی است که الهی قمشه‌ای دنبال می‌کند و در آثار او نیز منعکس گردیده‌است.

آثار

الهی قمشه‌ای دارای تالیفات و ترجمه‌های بسیار زیادی است. مجموعه‌ای از سخنرانی‌های وی که به زبان‌های فارسی و انگلیسی در سازمان‌ها و دانشگاه‌های داخل و خارج ایران ایراد شده، به‌صورت نوارهای صوتی و تصویری در زمینه‌های متنوع عرفان، ادبیات و هنر نیز عرضه شده‌است. جاذبه کلامش بسیار زیاد بوده و بر روی طیف وسیعی از مخاطبان داخل و خارج کشور، دارای اثر گذاری بسیار عمیقی است.

فهرست آثار مکتوب:

گزیده فیه مافیه (مقالات مولانا) تلخیص و شرح: انتشارات علمی و فرهنگی (۱۳۶۶)
گزیده منطق الطیر (عطار): انتشارات علمی و فرهنگی (۱۳۷۳)
شرح گلشن راز (شیخ محمود شبستری): انتشارات علمی و فرهنگی (۱۳۷۷)
ترجمه گزیده سخنان شکسپیر: انتشارات علمی و فرهنگی (۱۳۷۷)
مقدمه و تصحیح دیوان حافظ: انجمن خوشنویسان ایران و انتشارات سروش (۱۳۶۸)
بررسی آثار ترجمه شده اسلامی به زبان انگلیسی: انتشارات سمت (۱۳۷۱)
مقالات: انتشارات روزنه (۱۳۷۸)
پیامبر، ترجمه اثر جبران خلیل جبران: انتشارات روزنه (۱۳۷۸)
کیمیا (مجموعه مقالات، ترجمه‌ها و مقدمه‌ها) جلدهای ۱ تا ۵، ۸ تا ۱۰: انتشارات روزنه (۱۳۶۶–۱۳۸۹)
۳۶۵ روز با سعدی: انتشارات سخن (۱۳۸۱)
یاد یار مهربان (ستایش و نیایش در ادب پارسی): انتشارات یساولی (۱۳۷۹)
مقدمه، تصحیح و شرح دیوان حافظ: انتشارات پیک علوم (۱۳۸۱)
رباعیات حکیم عمر خیام (ویرایش و پیشگفتار): انتشارات پیک علوم(۱۳۸۲)
مناجات منظوم حضرت علی (ع) (پیشگفتار): انتشارات کلینی (۱۳۷۹)
قرآن دوجلدی (عربی و فارسی): نشر هفت گنبد (ترجمه استاد فقید مهدی الهی قمشه‌ای و ویرایش حسین الهی قمشه‌ای)(۱۳۷۸)
دعای کمیل، ترجمه: انتشارات یساولی (۱۳۸۵)
گنج رحمت (مقدمه‌ای بر تابلوهای بسم الله): انتشارات یساولی (۱۳۸۴)
مائده‌های فرهنگی: انتشارات پیک علوم(۱۳۸۶)
۳۶۵ روز با ادبیات انگلیسی (قلمرو زرین): انتشارات سخن (۱۳۸۶)
۳۶۵ روز با مولانا (در صحبت مولانا): انتشارات سخن (۱۳۸۸)
آن خردمند دیگر، ترجمه اثر هنری ون دایک: انتشارات روزنه(۱۳۸۶)
طلب، ترجمه اثر مرتضی الهی قمشه‌ای: انتشارات پیک علوم(۱۳۸۵)
۳۶۵ روز با قرآن: انتشارات سخن (۱۳۸۹)
زیرکی‌های ملانصرالدین، تألیف شاهد قمشه‌ای، مقدمه و توضیحات حسین الهی قمشه‌ای: انتشارات روزنه (۱۳۸۹)
۳۶۵ روز با سعدی: انتشارات سخن (۱۳۹۱)
گنجینهٔ آشنا: ۳۶۵ روز در صحبت شاعران پارسی گو: انتشارات سخن (۱۳۹۲)

فهرست آثار صوتی و تصویری: تعداد بیشماری از سخنرانیهای حسین الهی قمشه‌ای که به صورت صوتی و تصویری عرضه شده‌است. عناوین برخی سخنرانیهای او نیز به زبان فارسی به این شرح است:

شرح گلشن راز، شرح مثنوی، حافظ شناسی، مکاتب ادبی و هنری، ادبیات انگلیسی،نیکویی زیبایی دانایی، اخلاق اسلامی، شادی در زندگی، گوهر حوا، موسیقی در آیینه ادبیات،عرفان در دنیای تکنولوژی، خلاقیت، زیبایی شناسی، انعکاس قرآن در ادبیات، چهار اصل طلائی، برنامه‌ریزی فرهنگی، مسیح و خردمند چهارم، صلح و عدالت در اسلام، در قافله خوبان، وصف پادشاه جهان، شب قدر، عمل و عکس العمل، نقد عمر، غلبه بر دیو، اسلام و فطرت انسانی، حق و باطل، جاودانگی روح، امر قدسی، سمفونی مولانا، اسلام چیست، سمفونی سعدی، نگاهی به مکاتب هنری و ادبی جهان، دین عشق، سیری در آثار سنایی، شراب نیشابور (خیام)، قوانین هارمونی در جهان. الهی قمشه‌ای تعداد زیادی سخنرانی به زبان انگلیسی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی گوناگون دنیا از جمله دانشگاه‌های کمبریج، آکسفورد، اکستر، لندن، گلاسکو، کالیفرنیا، انسان کامل، جرج تاون، هاروارد، پرینستون، استانفورد، ملبورن، مک کوایر، موناش، کوئینزلند، بریتیش کلمبیا، سیمون فریزر، آکادمی تمنوس، انستیتو گوته، دانشگاه وین و نیز قصر ورسای ایراد کرده‌اند. در زیر فهرست منتخب عناوین این سخنرانیها ملاحظه می‌شود: هفت داستان زیر هفت گنبد اثر نظامی، هفت شهر عشق عطار، گل و بلبل، موسیقی در ادبیات فارسی، سعدی و شکسپیر، هنر و حکمت داستانسرایی در مثنوی، حافظ و آثار او، سرمایه‌گذاری فرهنگی برای جوانان، دنیای شادی، شاعری و زیبایی شناسی در ادبیات فارسی، سیری در عرفان ایرانی، دیوان ناصر خسرو از دیدگاه زیبایی شناسی، محی الدین عربی و ابن فارض مصری، شبی باحافظ، اخلاق در علم و تکنولوژی، قرآن در ادبیات فارسی، شراب الست، یک و زیاد: دایره وجود، رومی: پیام آور عشق، اسلام و فطرت انسانی، دین عشق، حجابهای خداوند، تمامیت انسان، پیکار مستمر انسان و دیو در شاهنامه فردوسی، مکاتب فلسفی و تعلیمات معنوی رومی، سمفونی مولانا، قوانین هارمونی از دیدگاه فلسفی و زیبایی شناسی، جوهر واقعی اسلام، ابن عربی و ادبیات فارسی عرفانی، صلح و عدالت در اسلام، شاعری و پیامبری، اسطوره شناسی نوروز در ادبیات فارسی، عشق از دیدگاه رومی و تاگوراخلاق فلسفی در آثار خواجه نصیرالدین طوسی.

تأسیس مؤسسه فرهنگی هنری الهی قمشه‌ای

در اسفندماه ۱۳۸۱ قمشه‌ای و همسرش پروین زندی به منظور عرضه معارف ادبی و عرفانی ایران و جهان به صورتهای مختلف، اقدام به تأسیس مؤسسه فرهنگی هنری الهی قمشه‌ای را کردند. این مؤسسه تنها مرکز رسمی ارتباط با الهی قمشه‌ای و هماهنگی برنامه‌های اوست که در نشر آثار صوتی و تصویری، بروز کردن سایت رسمی، آماده‌سازی آثار مکتوب، پاسخگویی به سوالات و پیشنهادهای رسیده و موارد دیگر فعالیت دارد.

فعالیتهای هنری و ارتباط با هنرمندان و مراکز هنری

اگرچه الهی قمشه‌ای با مبانی بسیاری از هنرها چون موسیقی و نقاشی و معماری و تئاتر آشناست، اما هیچ هنری را به طور خاص و جدی دنبال نکرده‌است. گاهی هم خوشنویسی می‌کند به شیوه استادان قدیم و گاهی هم نقاشی‌هایی به شیوه کاملاً مدرن می‌کشد که بیشتر ترکیب رنگ و ایجاد حال و هوای بعضی مناظر طبیعی یا ماورایی است. مکرر گفته‌است که نقاش نیستم اما این نقاشی‌ها را برای آن می‌کشم که شاید آنان که هستند نکته‌های مورد نظر او را دربارهٔ نقاشی به تحقق برسانند. در مردادماه سال ۱۳۷۳ بنا به دعوت گالری بامداد، نمایشگاهی از آثار هنری الهی قمشه‌ای نیز تشکیل شد که بسیار مورد بازدید و استقبال شرکت کنندگان قرار گرفت.

در شناخت ماهیت موسیقی و بخصوص از دیدگاه عرفانی و انعکاس آن دیدگاه‌ها در ادبیات فارسی و ادبیات جهان مطالعات بسیار خوبی داشته‌است. گاهی هم به مصداق سخن یکی از اساتید سه تار که گفته بود فقط برای کسی بزند که لااقل زخمه‌ای به سیمی زده باشد با بعضی سازها مانند تار و سه تار و غیره ملامساتی دارد نه برای نواختن بلکه برای فهمیدن نکته‌ها. از رشته‌های مورد علاقه او نقد هنر بود و در آن مطالعات بسیار گسترده‌ای، بخصوص در آثار مغرب زمین دارد و معتقد است نقد هنر غیر از هنر است و ضرورتی ندارد کسی که به نقد نقاشی یا معماری می‌پردازد خود هنرور یا معمار یا نقاش باشد. نقد هنر بخشی از فلسفه‌است که به زیبایی شناسی اختصاص دارد.

او ارتباط بسیار زیادی با خوشنویسان، نقاشان، موسیقی دانان و هنرمندان تئاتر و سینما داشته و در نوشته‌ها و سخنرانی های خویش به ترویج زیبایی و حتی تشکیل وزارت زیبایی اشاره کرده‌است. یکی از استادان موسیقی گفته‌است من هیچ سخنرانی از الهی قمشه‌ای نشنیدم که مطلبی دربارهٔ موسیقی در آن نباشد. گاه اصحاب سینما و تئاتر با او بیشتر در آنچه به ادبیات و فلسفه هنرشان مربوط می‌شود مشورت می‌کنند.

همکاری فرهنگی با موسسات خیریه

الهی قمشه‌ای با بسیاری از سازمانهای خیریه از جمله مؤسسه خیریه حمایت از کودکان سرطانی (محک)، آسایشگاه خیریه کهریزک، جامعه یاوری، مؤسسه خیریه حمایت از کودکان بیمار و بی سرپرست (جوانه)، مجتمع نیکوکاری رعد، همکاری فرهنگی دارد و گاه‌وبیگاه نیز در جمع نیکوکاران به سخنرانی و ترغیب مردمان به کار نیک و بحث در مباحث زیربنایی خوبی و نیکوکاری می‌پردازد و افتخار دارد که گاه زدن نخستین کلنگ برخی سازمانهای خیریه از جمله محک را به او داده‌اند.

قمشه‌ای نیز ارادتی خاص به شیخ محمود شبستری دارد و کتاب گلشن راز او را مقدمه و شرح نوشته و شاید بیش از یکصد سخنرانی دربارهٔ این کتاب به عمل آورده‌است. در یکی از سخنرانی‌ها که مدتی پیش در شبستر ایراد شد، تشویق او عده‌ای را برانگیخت که مقبره شیخ را که بسیار هم کوچک و مورد بی اعتنایی بود گسترش دهند و به مکانی مجلل و در خور شان شیخ محمود تبدیل کنند.

سایر فعالیتها

عضو هیئت مؤسس و عضو هیئت مدیره مؤسسه فرهنگی، هنری پژوهشی مولانا جلال الدین محمد مولوی (خانه مولانا)

عضو هیئت مؤسس و رئیس هیئت مدیره مؤسسه فرهنگی هنری الهی قمشه‌ای
مدیر مسئول و سردبیر فصلنامه چلیپا – نشریه خط و خوشنویسی و هنرهای سنتی
عضو شورای مشورتی نشریه Mawlana Rumi Review (انگلستان) ، عضو آکادمی تمنوس (Temenos) (انگلستان)