زندگینامه حسن حسن زاده آملی
بیوگرافی
حسن حسن‌زاده آملی(متولد ۱۳۰۷ش) فیلسوف، عارف، متأله، مجتهد، اخترشناس و مدرس علوم دینی و حوزوی است. او در بسیاری از رشته‌های مختلف علوم دینی کتاب نوشته است و به علامه حسن‌زاده آملی شهرت یافته است. قرآن از نظر او سرچشمه عرفان حقیقی است. او سنت فلسفه اسلامی را در مسیر واحدی تفسیر می‌کند و جمع دین، عقل و فلسفه توسط ملاصدرا را معقول می‌داند. «شرح فصوص الحکم»، «تصحیح نهج البلاغه»، «انسان در عرف عرفان»، «تصحیح کلیله و دمنه» از جمله آثار او است.
زندگینامه و تحصیلات
حسن حسن‌زاده آملی در اواخر سال ۱۳۰۷ش، در یکی از روستاهای لاریجان آمل متولد شد. در شش‌سالگی خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه آموخت و در سال ۱۳۲۳ش دروس حوزوی را آغاز کرد شد. ادبیات عربی و درس‌های مقدماتی را در آمل با محمد غروی، عزیزالله طبرسی، احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی، ابوالقاسم رجائی، میرزا ابوالقاسم فرسی و دیگر اساتید خواند. هم‌زمان چند کتاب از درس‌های مقدمات حوزوی را تدریس کرد.
مهاجرت به تهران
آیت‌الله حسن‌زاده هم‌زمان با اتمام دروس مقدماتی حوزه، به تشویق آیت‌الله غروی، لباس روحانیت پوشید و در ۲۲ سالگی، در شهریور ۱۳۲۹ش برای ادامه تحصیل، به تهران رفت. یکی از اساتید او در تهران آیت‌الله سیداحمد لواسانی بود. حسن‌زاده آملی بخش‌هایی از کتاب‌های شرح لمعه و قوانین الاصول را از او یاد گرفت.
حسن‌زاده سال‌های طولانی در درس علامه شعرانی شرکت کرد و کتاب‌های زیادی را با او خواند. مکاسب، رسائل، کفایه، بخش‌هایی از جواهرالکلام، شرح خواجه نصیرالدین طوسی بر اشارات ابن سینا، اسفار اربعه، شفای ابن سینا، تفسیر مجمع البیان، شرح شاطیه قوشچی، شرح چغمینی قاضی زادهرومی، اصول اقلیدس به تحریر خواجه‌طوسی، شرح علاّمه خضری بر تذکره خواجه، زیج بهادری، مجسطی بطلیموس به تحریر خواجه‌طوسی، دوره دو جلدی جامع الرواة حاج محمّد اردبیلی، قانونچه چغمینی و تشریح کلیات «قانون» بوعلی سینا از جمله این درس‌ها بود.
حسن‌زاده آملی از علاّمه شعرانی اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث گرفت. همچنین با راهنمایی وی، در دروس آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی یعنی «شرح علاّمه فناری بر مصباح الانس» و درس خارج فقه و اصول شرکت کرد.
حسن‌زاده یازده سال نزد مهدی الهی قمشه‌ای حکمت «منظومه» سبزواری، مبحث نفس «اسفار» و حدود نصف «شرح خواجه بر اشارات» ابن‌سینا را فرا گرفت. همچنین در جلسات تفسیر قرآن او حاضر شد. گفته‌اند: آیت‌الله قمشه‌ای برای پذیرش وی در درس، استخاره کرد و از آنجا که پاسخ استخاره، آیه «و ممّا رزقناهم ینفقون» بود، حسن‌زاده را به عنوان شاگرد خود پذیرفت. بعدها روابط استاد و شاگرد بسیار عاطفی شد و الهی قمشه‌ای بر دیوان شعر حسن‌زاده مقدمه نوشت.
آیت‌الله محمّدتقی آملی استاد درس خارج فقه و اصول حسن‌زاده در تهران بود. حسن‌زاده شرح قیصری بر فصوص الحکم و قسمتی از اوائل طبیعیات شفای شیخ الرئیس را در درس شیخ محمّدحسن فاضل تونی شرکت کرد. همچنین بخشی از شفای ابوعلی سینا را نزد میرزا احمد آشتیانی خواند.
مهاجرت به قم
حسن‌زاده آملی در سال ۱۳۴۲ش از تهران به قم رفت و به مدت هفده سال از دروس علامه طباطبایی و برادرش، سیدمحمّدحسن الهی استفاده کرد. در این مدت، بخش‌هایی از کتاب «بحارالانوار» محمدباقر مجلسی و تمهید القواعد را نزد علامه طباطبایی خواند. همچنین در دروس فلسفی و عرفانی سیدمحمدحسن الهی شرکت کرد. حسن‌زاده از این دوره به نیکی یاد کرده و بخش‌هایی از تأثیرپذیری اخلاقی را به این دوره نسبت است. استاد دیگر او سیدمهدی قاضی طباطبایی فرزند حاج سیدعلی قاضی بود که در علوم غریبه و حکمت و عرفان تخصّص داشت.
تدریس
حسن‌زاده پس از سکونت در قم چهار دوره شرح منظومه، چهار دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه، چهار دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز ازجمله تدریس‌های او است. او همچنین حدود ۱۷ سال دروس ریاضیات، هیأت، وقت و قبله را درس داده که کتاب دروس «معرفة الوقت و القبلة» محصول آن درس‌ها است.
اندیشه‌ها و آثار
آیت‌الله حسن‌زاده آملی دارای آثاری در زمینه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، ریاضیات، نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی است؛ اما عمده آثار و اندیشه‌های او با محوریت قرآن، فلسفه و عرفان شکل گرفته است.
فلسفه
آیت‌الله حسن‌زاده آملی نگاه واحدی به سنت فلسفی اسلامی دارد، سیدیدالله یزدان‌پناه از شاگردان حسن‌زاده آملی معتقد است استادش آثار فلسفه و عرفان اسلامی را در مسیر واحدی می‌بیند. یعنی جمع بین دین و فلسفه و عرفان را دنبال می‌کند و معتقد است ملاصدرا توانسته است دوره معقول فلسفه اسلامی را به سرانجام خوشی برساند. از نظر یزدان‌پناه استادش بیشترین توجه را به ملاصدرا و ابن‌عربی دارد و بیشتر از آنها تاثیر گرفته است. حسن‌زاده آملی ادعای «یونانی‌بودن فلسفه اسلامی» را رد می‌کند و معتقد است که اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام سطحی است و فیلسوفان اسلامی این اندیشه‌ها را عمق داده و به تعبیر او «پخته‌اند».
آیت‌الله حسن‌زاده آملی آثار فلسفی فراوانی دارد. «الاصول الحکمیه، «رساله جعل، «رساله رؤیا»، «رساله نفس الأمر»، «رساله نهج الولایه»، «رساله فی التضّادّ»، «ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین»، «ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات»، «تصحیح و تعلیق شفا»، «تصحیح و تعلیق اشارات»، «تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام کلامی» از جمله آثار فلسفی است.
قرآن سرچشمه معارف
آیت الله حسن زاده آملی قرآن را سرچشمه معارف الهی می‌داند از نظر او نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، اصول کافی، بحارالانوار و دیگر جوامع روایی از قرآن سرچشمه گرفته‌اند و مرتبه نازل قرآن هستند. گفتارهای امامان معصوم بازگشت به قرآن دارد.
عرفان
دین از نظر حسن زاده آملی عرفان بالله و معرفت خداوند است و این معرفت الله دامنه‌دار و گسترده بوده و شامل معرفت اسماء‌الله، معرفت افعال‌الله، معرفت احکام‌الله، معرفت کتاب‌الله، همه معرفت‌الله می‌شود. حقیقت عرفان همین معرفت‌ها است. از نظر او، عرفان اصیل انسان‌ساز در اتصال به قرآن است و امامان معصوم معلمان بشر و سفیران الهی هستند که دستورالعمل‌های انسان‌ساز، یعنی قرآن را برای بشر توضیح می‌دهند.
بخشی از آثار آیت الله حسن زاده مربوط به عرفان است. «الهی نامه»، «رساله لقاءالله»، «رساله آنه الحق»، «شرح فصوص الحکم»، «عرفان و حکمت متعالیه»، «تصحیح رساله مکاتبات، «رساله مفاتیح المخازن» و «رساله‌ای در سیر و سلوک» از جمله این آثار است.
آثار ادبی
حسن‌زاده آملی از کودکی به شعر و ادبیات علاقمند بود و این علاقه و مطالعات باعث شده است بخشی از آثار او مربوط به ادبیات باشد. «تصحیح کلیله و دمنه»، «تصحیح گلستان سعدی»، «مصادر اشعار منسوب به امیرالمؤمنین(ع)»، «تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصبیان»، «دیوان اشعار»، «ده رساله فارسی»، «هزار و یک نکته» و «الهی نامه» از جمله آثار ادبی است.
تصحیح و حاشیه‌نگاری
آیت‌الله حسن‌زاده آملی بیشتر از چهل سال در حوزه علمیه قم تدریس کرده است و در حین تدریس به تصحیح و حاشیه‌نگاری بر کتاب‌ها پرداخته است. «تصحیح نهج البلاغه»، «تصحیح تفسیر خلاصة المنهج»، «تصحیح کتاب شفا»، «تصحیح اسفار اربعه»، «تصحیح کتاب کشف المراد»، «تصحیح و حاشیه بر تمهید القواعد صائن الدین» و «شرح بر فصوص قیصری» از جمله این آثار است.
مشی سیاسی
حسن رمضانی از شاگردان آیت‌الله حسن‌زاده در پاسخ به سؤالی درباره مشی سیاسی استادش می‌گوید که ممکن است عارفی تنها در مسائل حساس و مهم و سرنوشت‌ساز که تکلیف است، وارد شود ولی شأن عرفان و عارف این است که در امور جزئی و پیش پا افتاده دخالت نکند. اما افراد وقتی از دور این مسئله را می‌بینند، تفکیکی بین مسائل ندارند و تصور می‌کنند چون فلان شخص در مسائل جزئی دخالت نمی‌کند، می‌گویند این آقا در مسائل سیاسی و اجتماعی اصلا دخالت نمی‌کند و موضعی ندارد. رمضانی می‌گوید شاید بروز و ظهور استادش حسن‌زاده آملی در مسائل سیاسی و اجتماعی چندان روشن نباشد. یعنی در امور سیاسی زیاد دخالت نکند اما رابطه خوبی با
حسن‌زاده آملی برای رمضانی تعریف کرده که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و قبل از اینکه
او همچنین در سفر آیت‌الله خامنه‌ای به آمل در سال ۱۳۷۷ش، کتاب انسان در عرف عرفان را با نوشتن مقدمه‌ای به آیت‌الله خامنه‌ای تقدیم کرد. آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۹۱ش در زمانی که آیت‌الله حسن‌زاده آملی بیمار بود با حضور در یکی از بیمارستان‌های تهران از آیت‌الله حسن‌زاده آملی عیادت کرد.
