زندگینامه مسلم ابن عوسجه اسدی
زندگینامه مشاهیر تاریخ ما:
مُسلم ابن عَوسَجَه اَسَدی: «مسلم» فرزند «عوسجه»، فرزند «سعد» پسر «ثعلبه بن دوران» است.(1) او از اهالی کوفه و از اصحاب حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام بوده است.(2) مسلم چون «حبیب بن مظاهر» از قبیله بنی اسد بود. او مردی شریف، عابد و اهل مروت و سخاوت بود.(3)
تاریخنویسان و سیرهنویسان گفتهاند مسلم بن عوسجه از کسانی بود که از کوفه به امام نامه نگاشت و سپس به امام وفادار ماند. او از زمره مردانی بود که وقتی مسلم بن عقیل به کوفه وارد شد، از مردم برای او بیعت گرفت.(4) اگرچه در تاریخ از دوران پر برکت عمر ایشان به تفصیل سخنی وجود ندارد، ولی بنابر بیان زیارت ناحیه مقدسه، او اول شهیدی است که پیمان خویش با امام حسین علیه السلام را به انجام رسانید و در این زیارت نامه امام معصوم به پروردگار کعبه سوگند یاد کرده که او از رستگاران است.(5)
ورود مسلم ابن عقیل به کوفه و خانه مسلم بن عوسجه
پس از دعوت کوفیان از امام حسین، مسلم بن عقیل به فرمان امام وارد کوفه شد و طبق برخى نقل‌ها، اول به خانه مسلم بن عوسجه رفت. مردم کوفه در آنجا به دیدارش می‌رفتند و بیعت خود را با امام حسین(علیه السلام) ابراز می‌داشتند. آنان سوگند یاد می‌کردند که تا آخرین قطره خونشان با مال و جانشان از امام دفاع کنند. این خبر به امام در مکه رسید و آن حضرت به سوی کوفه حرکت کرد. مسلم بن عوسجه در همه این مراحل نقش مهمی ایفا می‌کرد .(6)
مسلم بن عقیل برای نظم بخشیدن به یاران خود، فرماندهانی را برگزید و عبدالله بن عزیز را برای قبیله کنده، مسلم بن عوسجه را برای قبیله مذحج و ابو ثمامه صیداوی را برای بنی تمیم و همدان تعیین کرد.(۷)
تا زمان آمدن ابن زیاد به کوفه، کارها به خوبی پیش مى‌رفت. حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه با تمام وجود برای امام(علیه السلام) از مردم کوفه بیعت می‌گرفتند. وقتی ابن زیاد با حیله وارد کوفه شد، بی‌رحمانه تمام انسان‌های مؤثر را قلع و قمع کرد و رؤسای قبایل را کشت و یا حبس کرد. دیگر فرماندهان و افراد تاثیرگذار و متنفذ را هم اهالی قبایل، مخفی کردند. در آن هنگام شیعیان عاشق در پى راهى بودند که خود را به امام برسانند و مخفیانه به سوى قافله حسینی حرکت کنند. مسلم بن عوسجه نیز یکى از آنها بود .(8)
هنگامی که مسلم بن عقیل ناچار شد اقدامات خود را مخفیانه در کوفه انجام دهد، مسلم بن عوسجه باز هم با تمام وجود در خدمت مسلم بن عقیل قرار گرفت. او همچنان اقدامات لازم از قبیل دریافت وجوهات و تهیه سلاح و جذب نیرو را برای قیام دوباره مسلم انجام می‌داد.
ماجراى جاسوس
ابن زیاد یکی از غلامان خود به نام معقل را مأمور کرد تا سه هزار درهم بگیرد و یاران مسلم را پیدا کند . معقل خود را به صورت شیعیان درآورد و در جستجوى یاران مسلم به مسجد بزرگ کوفه آمد. او بر اساس اطلاعاتی که قبلاً دریافت کرده بود، نزد مسلم بن عوسجه رفت که در حال نماز بود. بعد از تمام شدن نمازِ مسلم، جاسوس ابن زیاد به او گفت: اى بنده خدا! من از اهل شام هستم و خداوند نعمت دوستی خاندان و اهل بیت پیامبر و دوستی دوستانشان را به من ارزانی داشته است. او این سخنان را می‌گفت و به دروغ گریه می‌کرد.
سپس گفت: من سه هزار درهم دارم و می‌خواهم مردی از ایشان را دیدار کنم. شنیده‌ام که نماینده‌ای از طرف پسر دختر رسول خدا(ص) به این شهر آمده است و از مردم برای امام بیعت می‌گیرد. من پرس و جو کردم، تو را به من نشان دادند که مرا راهنمایی کنی. از تو تقاضا دارم این پول را از من بگیری و مرا نزد آن مرد ببری؛ زیرا من از برادران تو و مورد وثوق و اطمینان هستم و اگر می خواهی، قبل از دیدار برای او بیعت بگیر!
مسلم بن عوسجه گفت: من دوست ندارم که مردم در این زمینه چیزى بدانند و به گوش این مرد سرکش برسانند. معقل پذیرفت و باز درخواست بیعت کرد.
مسلم از او بیعت گرفت و پیمان‌های محکمی با او بست که خیر اندیشی کند و تمام مسائل را پنهان دارد. سپس به معقل گفت: چند روزی به خانه من بیا تا بتوانم براى تو اجازه دیدار بگیرم. بالأخره مسلم بن عوسجه با اینکه تمام احتیاطات لازم را به عمل آورده بود، نتوانست آن جاسوس را بشناسد و او را به حضور مسلم آورد و برایش بیعت گرفت. مسلم به ابوثمامه صائدی دستور داد تا پول را از او بگیرد. معقل چند روزی مرتب به مخفیگاه مسلم رفت و آمد کرد و تمام اطلاعات مورد نیاز ابن زیاد را برایش گزارش داد.(9)
حرکت به کربلا
مسلم بن عوسجه بعد از شهادت حضرت مسلم، همچنان مخفیانه مىزیست؛ تا اینکه خبر ورود امام(علیه السلام) به کربلا در میان مردم کوفه منتشر شد. حبیب بن مظاهر از خانه بیرون آمد. مسلم بن عوسجه را بر در مغازه عطارى دید که ایستاده. حبیب پرسید: براى چه ایستادهاى؟ گفت: مىخواهم حنا بخرم و خضاب کنم! حبیب گفت: مگر نمىدانى که امام حسین(علیه السلام) وارد کربلا شده، بشتاب تا خود را به آن حضرت برسانیم و او را یارى کنیم.
مسلم بن عوسجه با شنیدن این خبر سر از پا نشناخت. بدون درنگ آماده سفر کربلا شد و به همراه حبیب بن مظاهر به سرعت به قافله حسینى پیوست.(۱۰)
اسوه اخلاص
امام سجاد(علیه السلام) در گزارشی از ماجرای شب عاشورا می‌فرماید: آن شب من بیمار و بستری بودم. پدر بزرگوارم اصحاب خود را جمع و برای آنان سخنرانی کرد. من هم برای اینکه گفتار امام را بهتر بشنوم، به امام نزدیک شدم. شنیدم که می فرمود: «أثْنِی عَلَى اللَّهِ، أحْسَنَ الثَّنَاءِ وَ أحْمَدُهُ عَلَى السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ اللَّهُمَّ إِنِّی أحْمَدُک عَلَى أنْ أَکرَمْتَنَا بِالنُّبُوَّةِ وَ عَلَّمْتَنَا الْقُرْآنَ وَ فَقَّهْتَنَا فِی الدِّینِ وَ جَعَلْتَ لَنَا أسْمَاعاً وَ أبْصَاراً وَ أفْئِدَةً فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکرِینَ أمَّا بَعْدُ فَإِنِّی لا أعْلَمُ أصْحَاباً أوْفَى وَ لا خَیراً مِنْ أصْحَابِی وَ لا أهْلَ بَیتٍ أبَرَّ وَ أوْصَلَ مِنْ أهْلِ بَیتِی فَجَزَاکمُ اللَّهُ عَنِّی خَیراً ألا وَ إِنِّی لأظُنُّ یوْماً لَنَا مِنْ هَؤُلَاءِ ألا وَ إِنِّی قَدْ أذِنْتُ لَکمْ فَانْطَلِقُوا جَمِیعاً فِی حِلٍّ لَیسَ عَلَیکمْ حَرَجٌ مِنِّی وَ لا ذِمَامٌ هَذَا اللَّیلُ قَدْ غَشِیکمُ فَاتَّخِذُوهُ جَمَلاً؛ خداوند متعال را به بهترین وجه ثنا می‌گویم و در حال سختی و آسایش شکرگزار درگاهش هستم. خداوندا! من تو را سپاس می‌گویم بر آنکه ما خاندان پیامبر(ص) را با نبوت، کرامت بخشیدی و به ما قرآن آموختی و به احکام دین آگاهمان ساختی و برای ما گوش‌ها و چشم‌ها و دل‌هایی عنایت کردی. پس ما را از بندگان شکرگزار خود قرار ده.
اما بعد: همانا من اصحابی وفادار‌تر و بهتر از یاران خود و اهل بیتی نیکوکارتر و مهربان‌تر از خاندان خود سراغ ندارم. خداوند متعال به شما پاداش نیک عطا فرماید. آگاه باشید که من سرانجام کارمان را با این گروه می‌دانم. بدانید که من به همه شما اجازه دادم و همه شما را در انتخاب راه آزاد گذاشتم. هیچ گونه بیعتی و زحمتی از طرف من برای شما نیست. این شب را که همانند پوششی شما را فرا گرفته، به عنوان شتری راهوار برای خود بگیرید و بروید».
در آن هنگامِ حسّاس، یاران امام هر یک با عبارتی احساسات و عشق و علاقه خود را به امام(علیه السلام) ابراز کردند و بر عهد خود دوباره پای فشردند. بعد از جوانان بنی هاشم، مسلم بن عوسجه اولین کسی بود که بلند شد و سخنانی سرشار از عشق به خدا و اهل بیت(علیهم السلام)، بیان کرد و اظهار داشت:
«أنَحْنُ نُخَلِّی عَنْک وَ بِمَا نَعْتَذِرُ إِلَى اللَّهِ فِی أدَاءِ حَقِّک لا وَ اللَّهِ حَتَّى أطْعَنَ فِی صُدُورِهِمْ بِرُمْحِی وَ أضْرِبَهُمْ بِسَیفِی مَا ثَبَتَ قَائِمُهُ فِی یدِی وَ لَوْ لَمْ یکنْ مَعِی سِلَاحٌ أقَاتِلُهُمْ بِهِ لَقَذَفْتُهُمْ بِالْحِجَارَةِ وَ اللَّهِ لَا نُخَلِّیک حَتَّى یعْلَمَ اللَّهُ أنَّا قَدْ حَفِظْنَا غَیبَةَ رَسُولِ اللَّهِ فِیک أمَا وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمْتُ أنِّی أقْتَلُ ثُمَّ أحْیا ثُمَّ أحْرَقُ ثُمَّ أحْیا ثُمَّ أذْرَى یفْعَلُ ذَلِک بِی سَبْعِینَ مَرَّةً مَا فَارَقْتُک حَتَّى ألْقَى حِمَامِی دُونَک فَکیفَ لا أفْعَلُ ذَلِک وَ إِنَّمَا هِی قَتْلَةٌ وَاحِدَةٌ ثُمَّ هِی الْکرَامَةُ الَّتِی لا انْقِضَاءَ لَهَا أبَداً».
ای ابا عبدالله ! آیا ما تو را رها کنیم؟ آن گاه در مورد ادای حق تو در پیشگاه الهی چه عذری بیاوریم. نه، به خدا. ما هرگز تو را رها نمی‌کنیم، دست از تو بر نمی دارم تا اینکه نیزه‌ام را به سینه‌های دشمن بکوبم و با شمشیر خود آنان را آن قدر بزنم تا شمشیر از دستم بیفتد و بعد از آن اگر هیچ سلاحی نداشته باشم، دشمن را سنگ‌باران خواهم کرد.
سوگند به خدا، هرگز از تو جدا نخواهم شد تا خداوند بداند (و ثابت کنم) که ما حرمت رسول خدا(ص) را درباره تو پاس داشتیم . به خدا قسم، اگر بدانم که من کشته می‌شوم، سپس زنده می‌گردم، سپس سوزانده می‌شوم و خاکسترم بر باد می‌رود و بار دیگر زنده می‌گردم و هفتاد بار با من چنین کنند، هرگز از تو جدا نخواهم شد تا اینکه در رکاب تو به شهادت برسم. چگونه چنین نکنم؛ در حالی که فقط یک بار کشته می‌شوم، سپس کرامت و خوشبختی ابدی خواهد بود؟(11)
امام حسین(علیه السلام) نیز از تک تک آنان تشکر کرد و به جایگاهش(خیمه فرماندهى) باز گشت.(۱۲)
غیرت حیدرى
عشق به ولایت در وجود مسلم بن عوسجه چنان موج مىزد که هرگز تحمل ذرهاى اهانت به امام(علیه السلام) را نداشت. افکار و اندیشه‌هایش فقط در موضوع حق و دفاع از آن بود و به چیز دیگرى نمىاندیشید. شیخ مفید مىنویسد: در روز عاشورا امام حسین(علیه السلام) و یارانش براى حفاظت از پشت خیمهها خندقى آماده و در داخل آن آتش روشن کرده بودند. شمر بن ذى الجوشن وقتى آن هیزم‌ها و نىهاى شعله ور را دید، با غرورى تمسخرآمیز به امام حسین(علیه السلام) جسارت کرد و زبان به شماتت حضرتش گشود و فریاد زد: اى حسین! آیا قبل از روز قیامت، به آتش دنیا شتاب کردهاى؟! امام فرمود: این کیست، مثل اینکه شمر بن ذى الجوشن است؟ گفتند: بله، آقا. خود اوست. امام با اشاره به آیه 70 در سوره مریم، فرمود: «یا ابْنَ رَاعِیةِ الْمِعْزَى أنْتَ أوْلى بِها صِلِیا؛ اى پسر بز چران! تو به آتش دوزخ شایستهترى!»
مسلم بن عوسجه که تا این لحظه ناظر قضایا بود، دیگر نتوانست تحمل کند. با کمال ادب پیش آمد و عرضه داشت: اى فرزند رسول الله! اجازه مىدهید این فاسق ستمگر را با تیر بزنم؟ او در تیر رس من است و تیرم به خطا نمىرود. امام(علیه السلام) فرمود: «لا تَرْمِهِ فَإِنِّی أکرَهُ أنْ أبْدَأهُمْ بِالْقِتَالِ؛ او را نزن من دوست ندارم که آغازگر جنگ باشم».(13)
شعارهاى آگاهانه
از نکات مهم و قابل تأمل در زندگى مسلم بن عوسجه، شعارهاى عارفانه و آگاهانه او است که حاکى از عمق معرفتش به مکتب اهل بیت: و راهى بود که برگزید. او هنگام نبرد با دشمن ستمکار این اشعار را زمزمه مىکرد:
إن تسألوا عنى فإنى ذو لبد
من فرع قوم من ذری بنی أسد
فمن بغانا حائد عن الرشد
و کافر بدین جبار صمد(۱۴)
اگر از من بپرسید، بدانید که من از طایفه بنى اسد و شیرمرد میدان مبارزهام. آنان که به ما ستم مىکنند، از رشد و کمال به دورند و به دین خداوند جبار و بى نیاز،کافر شده‌اند.
بعد از خواندن این رجزها، به دشمن حمله کرد و به شدت به مبارزه پرداخت.
از منظر دیگران
1. ابن سعد در طبقات: وى از اصحاب رسول الله(ص) است که با وجود مقدس آن حضرت دیدار داشته و از او روایت نقل کرده است. شعبى به واسطه او روایاتى را نقل مىکند. وى دلیر مردى شجاع بود که نامش در جنگ‌ها و فتوحات اسلامى در میان فاتحان صدر اسلام می‌‌درخشد.(15)
2. خیرالدین زرکلى: مسلم بن عوسجه اسدى از دلاوران شجاع عرب در صدر اسلام است که در فتوحات اسلامى از جمله در فتح آذربایجان حضور چشمگیر داشت. او از همراهان حسین بن على(علیه السلام) در سفر کوفه بود و در حالى که از او حمایت و دفاع مىکرد، به شهادت رسید.(16)
3. شبث بن ربعى: هنگامی که اصحاب عمر سعد، شهادت مسلم بن عوسجه را به همدیگر مژده می‌دادند، شبث بن ربعی از فرماندهان لشکر کوفیان ناراحت شد و به آنان نهیب زد: وای بر شما، مادرتان به عزایتان بنشیند، آیا شما خودتان را با دست خودتان می‌کشید و خودتان را به خاطر دیگران به ذلت می‌کشانید؟ آیا در قتل مسلم شادی می‌کنید؟ به خدا سوگند، او در میان مسلمانان چه مقام ارجمندی داشت! من او را در فتح آذربایجان دیدم. قبل از آنکه لشکر مسلمانان برسد، او شش نفر از مشرکان را کشته بود.(17)
جنگ در کنار فرات
در روز عاشورا، عمرو بن حجاج از فرماندهان جناح راستِ لشگر دشمن، به سپاه امام حمله کرد و سپاهیان حق و باطل ساعتى با هم درگیر شدند. در این درگیرى مسلم بن عوسجه در خط مقدم بود و با فداکارى از جبهه حق دفاع مىکرد. او و یارانش توانستند لشکر دشمن را به عقب رانند و از قصد شومشان منصرف کنند. امّا مسلم به شدت زخمى شد و در آستانه شهادت قرار گرفت. چون غبار جنگ نشست، دیدند که مسلم بر خاک افتاده و آخرین نفس‌هاى خود را مىکشد.
امام بر بالین مسلم
در آن لحظه، امام حسین(علیه السلام) به همراه حبیب بر بالین مسلم آمد و با سپاس از تلاش‌هاى او فرمود:
«رحمک الله یا مسلم؛ مسلم خدا تو را رحمت کند». آن گاه این آیه شریفه را تلاوت فرمود: (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلا)؛(18)«برخى از مؤمنان پیمان خود را به آخر بردند (و در راه حق به شهادت رسیدند) و برخى دیگر در انتظار شهادت به سر مىبرند و هرگز در عهد و پیمان خود تغییر و تبدیل ندادند».
در آن لحظه دوست دیرینش حبیب به او نزدیک شد و گفت: چه سخت است بر من که به خاک افتادن تو را شاهد باشم، تو را بهشت مژده باد!
مسلم نیز با صداى ضعیفى به او پاسخ داد: خدا تو را به خیر و سعادت بشارت دهد.
حبیب به او گفت: اگر نه این بود که لحظاتى دیگر به دنبال تو خواهم آمد، خیلى دوست داشتم که آنچه دلت مىخواهد و برایت مهم است، به من وصیت مىکردى!
مسلم در حالى که به سوى امام اشاره مىکرد، به حبیب گفت:
فإّنى اُوصیک بهذا، فقاتل دونه حتى تموت؛ تو را فقط به این آقا وصیت مىکنم که هرگز از او جدا نشوى تا اینکه در راهش جان دهى!
حبیب گفت: به خداى کعبه، چنین خواهم کرد.
آن گاه روح بلند مسلم به ملکوت اعلى پر کشید.(۱۹)
زیارتنامه مسلم بن عوسجه
در تجلیل از مقامات بلند و رشادت‌ها و تلاش‌هاى این رادمرد الهى، عبارت‌هاى زیبایى در دعاها و زیارتنامهها آمده است که دو مورد را مرور مىکنیم. در زیارت ناحیه مقدسه آمده است:
السَّلامُ عَلَى مُسْلِمِ بْنِ عَوْسَجَةَ الأسَدِی الْقَائِلِ لِلْحُسَینِ وَ قَدْ أذِنَ لَهُ فِی الانْصِرَافِ أنَحْنُ نُخَلِّی عَنْک وَ بِمَ نَعْتَذِرُ إِلَى اللَّهِ مِنْ أدَاءِ حَقِّک لا وَ اللَّهِ حَتَّى أکسِرَ فِی صُدُورِهِمْ رُمْحِی وَ أضْرِبَهُمْ بِسَیفِی مَا ثَبَتَ قَائِمُهُ فِی یدِی وَ لا أفَارِقُک وَ لَوْ لَمْ یکنْ مَعِی سِلَاحٌ أقَاتِلُهُمْ بِهِ لَقَذَفْتُهُمْ بِالْحِجَارَةِ ثُمَّ لَمْ أفَارِقْک حَتَّى أمُوتَ مَعَک وَ کنْتَ أوَّلَ مَنْ شَرَى نَفْسَهُ وَ أوَّلَ شَهِیدٍ مِنْ شُهَدَاءِ اللَّهِ قَضَى نَحْبَهُ فَفُزْتَ وَ رَبِّ الْکعْبَةِ شَکرَ اللَّهُ لَک اسْتِقْدَامَک وَ مُوَاسَاتَک إِمَامَک إِذْ مَشَى إِلَیک وَ أنْتَ صَرِیعٌ فَقَالَ یرْحَمُک اللَّهُ یا مُسْلِمَ بْنَ عَوْسَجَةَ وَ قَرَأ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلا لَعَنَ اللَّهُ الْمُشْتَرِکینَ فِی قَتْلِک عَبْدَ اللَّهِ الضَّبَابِی وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ خُشْکارَةَ الْبَجَلِی السَّلامُ عَلَى سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَنَفِی الْقَائِلِ لِلْحُسَینِ وَ قَدْ أذِنَ لَهُ فِی الانْصِرَافِ لا نُخَلِّیک حَتَّى یعْلَمَ اللَّهُ أنَّا قَدْ حَفِظْنَا غَیبَةَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) فِیک وَ اللَّهِ لَوْ أَعْلَمُ أنِّی أقْتَلُ ثُمَّ أحْیا ثُمَّ أحْرَقُ ثُمَّ أذْرَى وَ یفْعَلُ ذَلِک بِی سَبْعِینَ مَرَّةً مَا فَارَقْتُک حَتَّى ألْقَى حِمَامِی دُونَک وَ کیفَ لا أفْعَلُ ذَلِک وَ إِنَّمَا هِی مَوْتَةٌ أوْ قَتْلَةٌ وَاحِدَةٌ ثُمَّ هِی الْکرَامَةُ الَّتِی لا انْقِضَاءَ لَهَا أبَداً فَقَدْ لَقِیتَ حِمَامَک وَ وَاسَیتَ إِمَامَک وَ لَقِیتَ مِنَ اللَّهِ الْکرَامَةَ فِی دَارِ الْمُقَامَةِ حَشَرَنَا اللَّهُ مَعَکمْ فِی الْمُسْتَشْهَدِینَ وَ رَزَقَنَا مُرَافَقَتَکمْ فِی أعْلَى عِلِّیینَ(20)
زیارت رجبیه
شیخ مفید و سید بن طاووس در اعمال ماه رجب و نیمه شعبان، براى حضرت سیدالشهدا زیارتى نقل کردهاند که در فرازى از آن این عبارت چشم نواز آمده است: «السَّلامُ عَلَى مُسْلِمِ بْنِ عَوْسَجَة».21
پی‌نوشت‌ها
1- برای مطالعه بیشتر در باب انساب جناب مسلم ر.ک: سماوی، ابصار العین، ص۱۰۷.
2- مقتل الحسین مقرم، ص ۱۷۷.
3- رجال شیخ طوسی، ص۸۰.
4- ابصارالعین، ص۱۰۷.
5- اقبال الاعمال، ج۳، ص۷۷- ۷۶.
6- البدایة والنهایة،ابن کثیر، ج۸، بیروت، داراحیاءالتراثالعربی، ص 163.
7- حیاة الإمام الحسین(علیه السلام)، باقر شریف القرشى، ج2، ص381.
8- ابصارالعین فىانصارالحسین(علیه السلام)، شیخ محمدسماوى، ص102.
9- الکامل فى التاریخ، ابناثیر، ج 4 ،ص25؛ بحارالأنوار، ج 44، ص342.
10- زندگانى امام حسین(علیه السلام)، سید هاشم رسولى، ص۴۲۵.
11- بحارالأنوار، ج ۴۴، ص392.
12- همان.
13- تاریخ طبرى، ج ۴، ص ۳۲۲؛ ارشاد مفید، ج۲، ص۹۶؛ موسوعة کلمات الامام الحسین(علیه السلام)، ص۵۰۲.
14-بحارالأنوار، ج۴۵، ص۱۹.
15- مقتل الحسین(علیه السلام)، أبو مخنف، پاورقى، ص۱۳۶ـ ۱۳۸.
16- الأعلام ،ج ۷ ، ص۲۲۲.
17- لواعج الأشجان، سید محسن امین، صیدا، مطبعة العرفان؛ بحارالانوار، ج۴۵، ص۴.
18- احزاب / ۲۳.
19- مثیر الأحزان، ابن نما حلى، ص۴۷؛ بحارالأنوار، ج۴۵، ص۱۹؛ معالم المدرستین، سید مرتضى عسکرى، ج ۳، ص۱۰۶ – ۱۰۷.
20- بحارالأنوار، ج ۴۵، ص65.
21- همان، ج ۹۸، ص۳۳۸.
منابع:
1. کتاب یاران شیدای حسین بن علی علیهماالسلام، استاد مرتضی آقا تهرانی.
2. http://www.tebyan.net
3. فصلنامه کوثر، شماره ۷۲، نوشته عبدالکریم پاک نیا
4. http://shareh.net
منبع:
- سایت مشاهیر تاریخ ما، اِنی کاظمی
- http://bashgah.net/fa/category/show/74247
تاریخ ما امیدوار است با انتشار بیوگرافی بزرگان تاریخ، قدمی در راستای بهبود وضعیت فرهنگی و حافظه تاریخی مردم کشورمان بردارد. / انی کاظمی
