زندگینامه خسروانی خراسانی، ابوطاهر طیب‌بن محمد
خُسرَوانی خراسانی، ابوطاهر طیب‌بن محمد، از شاعران سدۀ چهارم در دربار سامانیان. از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. به نوشتۀ عوفی در اوایل قرن هفتم، او از شاعران آل‌سامان بود که در دولت آنان به‌راحتی زیست و در پایان عمر از بیماری رنج می‌برد (ج ۲، ص۲۰). سوزنی سمرقندی، شاعر قرن ششم، نیز به رنج و بیماری خسروانی اشاره کرده است (ص ۱۳۸). در قرن دوازدهم، واله داغستانی (ج۲، ص ۷۰۶) او را حکیم خسروانی خوانده و گفته است که ظاهراً طبابت نیز می‌کرده است؛ اما، این سخن در جای دیگری ذکر نشده است. هدایت در مجمع‌الفصحاء (ج ۱، بخش ۲، ص ۶۰۱) او را خراسانی ذکر کرده است.
از خسروانی حدود هفتاد بیت شعر باقی مانده است (رجوع کنید به اداره‌چی گیلانی، ص ۱۱۵ـ۱۲۲) که به گفتۀ شمس قیس رازی (ص۴۷۰) در اوایل قرن هفتم، مضمون یک بیت را از رودکی (متوفی ۳۲۹) گرفته بوده است. بیتی از او هم در رثای سه شاعر قرن چهارم، بوالمثل بخارایی و شاکر بخارایی و جُلاّ ب بخارایی، نقل شده است (مثلاً اداره‌چی گیلانی، ص ۱۱۵) که نشان می‌دهد خسروانی معاصر آنان، و پس از مرگ آنان زنده بوده است. رادویانی، نویسندۀ ترجمان‌البلاغه ، در قرن پنجم، دو بیت از محمد عبده، شاعر اواخر قرن چهارم، آورده که وی در آن بیتی از خسروانی را تضمین کرده (رادویانی، ص ۱۰۳ـ۱۰۴)؛ اما عوفی (ج ۲، ص ۳۳) ابیات مذکور را از فردوسی دانسته است نه محمد عبده. اسدی طوسی (متوفی ۴۶۵) ابیاتی از خسروانی را در لغت فرس (ص ۲۵، ۲۸، ۳۷، ۷۸، ۸۶، ۱۰۳، ۱۵۲، ۱۶۵، ۱۹۵، ۲۰۸، ۲۱۲، ۲۱۴، ۲۱۹) شاهد آورده است که بیانگر شهرت اشعار او در قرن پنجم است.
اشعار او، به همراه شعرهای شاعران معاصرش، در مجموعه‌ای به نام خرّم‌نامه نیز آمده است ( رجوع کنید به منزوی، ج ۹، منظومه ۴ ( ۳ ) ، ص ۲۰۷۴).
به نوشتۀ هرمان اته (ص ۲۸)، در اشعار خسروانی تصوف و مضامین وحدت وجودی دیده می‌شود؛ اما این سخن درست به نظر نمی‌رسد و هیچ منبعی هم از تصوف خسروانی سخن نگفته است.
سال فوت خسروانی معلوم نیست. در کتاب سخن و سخنوران (ص ۲۷) سال درگذشت او ۳۴۲ ذکر شده و مؤلف آن به مجمع‌الفصحاء استناد کرده است؛ اما در مجمع‌الفصحاء سال وفات خسروانی نیامده و مؤلف، به‌اشتباه، سال وفات خبازی نیشابوری را در مجمع‌الفصحاء (ج ۱، بخش ۲، ص ۶۰۱) به جای خسروانی دیده است.
منابع: هرمان اثه، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمۀ صادق رضازاده شفق، تهران، ۱۳۵۶ ش؛ احمد اداره‌چی گیلانی، شاعران همعصر رودکی ، تهران، ۱۳۷۰ ش؛ ابومنصور احمداسدی طوسی، لغت‌فرس ، چاپ فتح‌اله مجتبائی و علی‌اشرف صادقی، تهران، ۱۳۶۵ ش؛ محمدبن عمر رادویانی، ترجمان‌البلاغه ، چاپ احمد آتش، تهران، ۱۳۶۲ ش؛ شمس‌الدین محمدبن قیس رازی، المعجم فی معاییر اشعارالعجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران، [ ۱۳۳۸ ش ]؛ سوزنی سمرقندی، دیوان ، چاپ ناصرالدین شاه حسینی، تهران ۱۳۴۵ ش؛ محمد عوفی، لباب‌الالباب ، چاپ ادوارد برون، لیدن، ۱۳۲۱/۱۹۰۳ میلادی؛ بدیع‌الزمان فروزانفر، سخن و سخنوران ، تهران، ۱۳۵۸ ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان ، اسلام‌آباد، ۱۳۶۳ ش؛ علیقلی واله داغستانی، تذکرۀ ریاض‌الشعراء ، چاپ سیدمحسن ناجی نصرآبادی، تهران، ۱۳۸۴ ش؛ رضاقلی‌خان هدایت، مجمع‌الفصحاء ، چاپ مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ ش.
- منیژه ظفرآبادی
