رفیع خان باذِل مشهدی، میرزامحمد رفیع

باذِل مشهدی ، میرزامحمد رفیع معروف به رفیع خان و متخلص به باذل ، از امرا و پارسی گویان شبه قاره هند در قرون یازدهم و دوازدهم . او خود را از احفاد خواجه شمس الدین محمد صاحب دیوان جوینی * می دانست . پدرش میرزا محمود مشهدی به روزگار شاهجهان (حک : ۱۰۳۷ ـ ۱۰۶۸) از مشهد به هندوستان رفت و در حکومت شاهجهان به مقاماتی دست یافت . محله های محمود پوره در شهرهای اورنگ آباد و برهانپور به نام اوست و قبرش نیز در محمود پوره برهانپور واقع است . عموی باذل ، میرزا محمد طاهر ملقب به وزیرخان (متوفی ۱۰۸۳)، نیز در همان عهد به هند رفت و در ایام شاهزادگی اورنگ زیب عالمگیر (حک: ۱۰۶۸ ـ ۱۱۱۸) مقرّبِ او بوده است . بعداً عالمگیر او را به ترتیب به صوبه داری برهانپور و اکبرآباد و مالوه منصوب کرد. عموی دیگر باذل ، میرزا جعفر سروقد، در مشهد مدرسه داشت ؛ اما سه پسر او، نورالدین محمدخان (متوفی ۱۱۲۶) و فخرالدین محمدخان (متوفی ۱۱۳۹) و کفایت خان ، به هند رفتند و به خدمات دیوانی پرداختند.

باذل در شاهجهان آباد (دهلی کنونی ) زاده شد. نخست ، نزد شاهزاده معزالدین ، فرزند عالمگیر، به شغل دیوانی پرداخت . سپس ، از سوی عالمگیر، حاکم بانْس بَریلی و بعد مأمور حراست قلعه گوالیار شد، اما پس از وفات عالمگیر (۱۱۱۸) از خدمت عزل شده و در دهلی عزلت اختیار کرد و در ۱۱۲۳ در همانجا درگذشت . او مردی بود متصف با فضایل اخلاقی که به برآوردن نیاز مردم اهتمام داشت . شهرتش بیشتر به سبب شاعری و سرودن حمله حیدری است .

باذل با ناصر علی سرهندی * (متوفی ۱۱۰۸)، شاعر نامدار آن روزگار، مصاحبت داشت . اما سرهندی او را در مجلس خود استهزا کرد. سراج الدین علی خان آرزو * شاهجهان آبادی (۱۰۹۹ـ۱۱۶۹) نیز در هفده سالگی در گوالیار با او ملاقات کرده است . باذل غزل و مثنوی می سرود و غزلهایش در تذکره هایی که شرح حال او را آورده اند نقل شده است .

آثار: ۱) انشای باذل ، نمونه نثر فارسی اوست که میرعلیرضا حسینی سبزواری و جعفر سیّاح در بیاض مشترک خود (تألیف ۱۰۸۷ـ۱۰۸۹ در برهانپور) آورده اند. نسخه خطّی این بیاض در موزه ملی پاکستان ، کراچی به شماره ۲۶۶ـ۱۹۶۳، N. M. موجود است ؛ ۲) اعتقادیه ، منظومه ای در پانزده بند در حمد خدا و نعت رسول اکرم ، صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، که درآن بیاض (ص ۴۹۳ ـ ۴۹۸) نقل شده است ؛ ۳) دیوان باذل که به گفته ایمان (متوفی ۱۲۲۶) پر از اشعار دلپذیر بوده است (ص ۱۱۰). آنچه در فهرس المخطوطات الفارسیه ، (ج ۲، ص ۷۲)، به عنوان کلیات باذل مشهدی آمده است ، با کلیات میرزامحمد رفیع سودای شاهجهان آبادی (۱۱۲۵ـ۱۱۹۵) مطابقت دارد (رجوع کنید به سودای شاهجهان آبادی ، ج ۲، ص ۳). ۴) حمله حیدری ، معروفترین اثر او، حماسه ای دینی است در سیره حضرت رسول اکرم ، صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، و خلفای راشدین تا پایان خلافت عثمان بن عفان که به تقلید شاهنامه فردوسی به بحر متقارب سروده شده است . این اثر، روایت منظوم معارج النبوه فی مدارج الفتوه تألیف معین الدین فراهی در ۹۰۷ است و مفاد بسیاری از احادیث نبوی در آن مندرج است . تعداد ابیات آن را از ۰۰۰ ، ۲۸ تا ۰۰۰ ، ۹۰ ذکر کرده اند؛ اما قولِ صاحبِ کلمات الشعرا ، که آن را در حدود ۰۰۰ ، ۴۰ می داند، مقبولتر است زیرا این تذکره در زمان حیات باذل (ح ۱۱۱۵)، تألیف شده است و تا آن زمان هنوز تکمله ای برای حمله حیدری سروده نشده بود. تاریخ دقیق آغاز و اتمام سرودن این منظومه مشخص نیست . اته (ج ۱، ش ۹۰۰)، به استناد قول ویلهلم پرچ (فهرست برلین ، ص ۵۳۴) می نویسد که باذل پنجاه سال به سرودن آن مشغول بوده و کار او در ۱۱۱۹ به پایان رسیده است . اما باید در نظر داشت که پیش از آن ، مؤلف کتاب کلمات الشعرا به این مثنوی هم طوری اشاره کرده که گویی تا آن زمان به اتمام رسیده بوده است (سرخوش ، ص ۱۰ ـ ۱۱). وقتی که آرزو شاهجهان آبادی در حدود ۱۱۱۶ باذل را در گوالیار دید، او مشغول سرودن این مثنوی بود ( مجمع النفائس ). این مثنوی در قلمرو زبان فارسی ، بویژه در جامعه شیعیان ، بسیار شایع بوده و در امام باره (حسینیه )های هندوستان به عنوان کتاب روضه خوانده می شده است (صبا، ص ۳۲۴، ذیل ترجمه میرزاآقاجان زائر لکهنوی که از احفاد باذل و در زمره کتابخوانان و روضه خوانان لکهنو بود و حمله حیدری را خوب می خواند). کثرت نسخ خطّی آن در کتابخانه های جهان نیز مؤید رواج آن است . حمله حیدری سه بار در هندوستان و یک بار در ایران چاپ شده است . علی ابراهیم خان خلیل (متوفی ۱۲۰۸) در خلاصه الکلام ، که تذکره مثنویات است ، گزیده آن را آورده است . دو مثنوی دیگر نیز با همین عنوان و در همین موضوع ، یکی سروده ملاّ بمان علی راجی کرمانی (متوفی ۱۲۳۷ـ۱۲۴۱) و دیگری ازگل احمد، چاپ شده است (مشار، ج ۲، ص ۱۸۲۱ـ۱۸۲۲).

چون منظومه باذل ناتمام مانده بود، پس از او شاعران دیگر به تکمیل آن پرداختند و وقایع عهد خلافت و جنگهای حضرت علی ، علیه السّلام ، را سرودند و بر آن افزودند. از این گونه افزوده ها و نظیره ها مثنویهایی در دست است : ۱) از سید ابوطالب فندرسکی اصفهانی ، معاصر شاه سلیمان صفوی ، زنده در ۱۱۲۴، در ۰۰۰ ، ۵ بیت ، درباره احوال حضرت علی ، علیه السّلام ، و وقایع جنگهای جمل و صفین و نهروان تا واقعه شهادت آن حضرت ؛ ۲) از میرزا ارجمند متخلص به آزاد، و جنون کشمیری (متوفی ۱۱۳۴)، فرزند عبدالغنی بیگ قبول ، که به خواهش پسر عموی باذل به تألیف آن پرداخته و آن را در ۱۱۳۱ به پایان رسانیده است . همین تکمله بخطا به محمد صادق آزاد و غلام علی آزاد بیلگرامی نیز منسوب شده است (ریو، ج ۲، ص ۷۱۹؛ استوری ، ج ۲، ص ۸۴۳)؛ ۳) از شاعری به نام نجف که تکمله ابوطالب فندرسکی را به دست آورده و در ۱۱۳۵ به منظور پیوستن این دو منظومه به یکدیگر ابیاتی سروده و آنها را به صورت یک کتاب درآورده است ؛ ۴) حربه حیدری از شاعری به نام کرم ، تألیف ۱۱۳۵ـ۱۱۵۰؛ ۵) اعلام ماتم یا حمله حسینی از محمد محسن تتوی (تألیف ۱۱۳۶)؛ ۶) صولت صفدری از محب علی خان حکمت (تألیف ۱۱۴۳)؛ ۷) جذبه حیدری از عبدالعلی احسن بنگالی (تألیف ۱۱۴۴ـ۱۱۵۱) که بعداً شاعری به نام شاه کوثر، ابیاتی در تعریف آن سروده و آن را نیز به جذبه حیدری موسوم کرده است ؛ ۸) از سید پسند علی بلگرامی ، (چاپ آگره ، ۱۳۰۵)؛ ۹) محاربه غضنفری یا جذبه حیدری (چاپ مرادآباد، ۱۳۰۹).

ترجمه های اردو: حرب حیدری از محمد نوروز حسن بلگرامی (پس از ۱۲۵۲)؛ از سید ذوالفقار علی صفا (متوفی ۱۲۶۰)؛ هیبت حیدری ، منظوم ، از واجد علی اختر شاه اَوَده (۱۲۶۵)؛ از سید ابرار حسین (متوفی ۱۳۰۰)؛ ترجمه منظوم از میرمحمد حسن علی خان حسن سندی (متوفی ۱۳۲۴)؛ حربه حیدری یا غزوه حیدری از حیدر میرزا (چاپ لکهنو)؛ غزوات حیدری از سیدمحسن علی (چاپ لکهنو)؛ غلبه حیدری ؛ محاربه صفدری ؛ ترجمه منظوم از محمد میرزابن تجلی علی شاه .

منابع : سراج الدین علی بن حسام الدین آرزو، مجمع النفائس ، نسخه خطی کتابخانه بانکی پور، ش ۲۴۴۵، میکروفیلم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۴۷۷۴؛ غلامعلی آزاد بلگرامی ، سروآزاد، حیدرآباد دکن ۱۹۱۳، ص ۱ـ۱۴۲؛ آستان قدس رضوی . کتابخانه مرکزی ، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی ، چاپ احمد گلچین معانی ، مشهد ۱۳۴۶ ش ، ج ۷، بخش ۱، ص ۳۰۸ـ۳۳۵؛ ابوطالب خان تبریزی ، خلاصه الافکار ، نسخه خطّی موزه بریتانیا، ش ۵۴۲، ۱۸ Add گ ۳۲ (به استناد ریو، ج ۲، ص ۷۰۴)؛ چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمه یو. ا. برگل ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران ۱۳۶۲ ش ، ج ۲، ص ۸۴۲ ـ ۸۴۸ ، ۹۵۳ـ۹۵۴؛ محمدرحیم علیخان ایمان ، تذکره منتخب اللطایف ، چاپ محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی ، تهران ۱۳۴۹ ش ؛ محمد بختاورخان ، مرآه العالم : تاریخ اورنگزیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور ۱۹۷۹، ج ۲، ص ۷۵۸، ۷۶۷، فهرست اعلام ، محمدبن رستم بدخشی ، تاریخ محمدی ، نسخه خطّی موزه بریتانیا،

ش ۱۸۲۴، Or ، گ ۲۴۶ (به استناد ریو، ج ۲، ص ۷۰۴)؛ محمدعلی برهانپوری ، مرآه الصفا ، نسخه خطّی موزه بریتانیا، ش ۶۵۴۰ ـ ۶۵۳۹ Add ، فصل ۱۴؛ محمد بقاسهارن پوری ، مرآه جهان نما ، نسخه خطّی موزه بریتانیا، ش ۱۹۹۸. Or ، گ ۳۲۴ (به استناد ریو، ج ۲، ص ۷۰۴)؛ تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند ، لاهور ۱۹۷۲، ج ۵، ص ۱۴۶ـ۱۴۷؛ علی ابراهیم خان خلیل ، خلاصه الکلام ، نسخه خطّی کتابخانه بادلیان ، مجموعه الیوت ، ش ۸۴؛ همو، صحف ابراهیم ، نسخه خطّی کتابخانه دانشگاه توبینگن ، ش ۶۶۳؛ نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۹۷۶؛ میرعبدالرازق خوافی اورنگ آبادی ، بهارستان سخن ، چاپ میرعبدالوهاب بخاری ، مدارس ۱۹۵۸؛ همو، ماثرالامراء ، کلکته ۱۸۸۸، ج ۳، ص ۹۳۶ـ۹۴۰؛ بندربن داس خوشگو، سفینه خوشگو: تذکره شعرای فارسی ، چاپ شاه محمد عطاالرحمن عطا کاکوی ، دفتر ثالث ، پنته ۱۳۷۸/۱۹۵۸، ص ۵۶ ـ ۵۷؛ اختر راهی ، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی ، اسلام آباد ۱۴۰۶/۱۹۸۶، ص ۱۵۱،۳۶۴؛ محمدافضل سرخوش ، کلمات الشعرا ، چاپ صادق علی دلاوری ، لاهور ۱۹۴۲؛ میرحسین دوست سنبهلی ، تذکره حسینی ، لکهنو ۱۲۹۲/۱۸۷۵، ص ۷۲؛ محمد رفیع سودای شاهجهان آبادی ، کلیات سودا ، چاپ محمد شمس الدین صدیقی ، لاهور ۱۹۷۲؛ محمد مظفر حسین صبا، روز روشن ، تهران ۱۳۴۳ ش ؛ ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، تهران ۱۳۶۳ ش ، ج ۵، بخش ۱، ص ۵۸۹ـ۵۹۳؛ همو، حماسه سرایی در ایران ، تهران ۱۳۶۳ ش ، ص ۳۷۹ ـ ۳۸۳؛ حسین عارف نقوی ، «ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی »، دانش (اسلام آباد)، ش ۲۲ (تابستان ۱۳۶۹ ش )، ص ۸۹ ـ ۹۱؛ حسین قلی خان عاشقی عظیم آبادی ، نشتر عشق ، چاپ اصغر جان فدا، دوشنبه ۱۹۸۱، ج ۱، ص ۲۴۳ ـ ۲۴۶؛ احمد گلچین معانی ، تذکره پیمانه ، مشهد ۱۳۵۹ ش ، ص ۳۵ – ۳۶؛ محمد قدرت الله گوپاموی ، نتایج الافکار ،

بمبئی ۱۳۳۶ ش ؛ ص ۱۱۱؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران ۱۳۵۱ ش ، ج ۲، ص ۱۸۲۱ ـ ۱۸۲۲؛ احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد ۱۴۰۸/۱۹۸۸، ج ۸، ص ۱۰۱۰، ۱۰۱۱، ۱۴۰۹-۱۴۱۰، ۱۰۵۵، ۱۴۸۹؛ عارف نوشاهی ، فهرست کتابهای فارسی چاپی سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان ، اسلام آباد ۱۴۰۶، ج ۱، ص ۸۷۵؛ همو، فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ملی پاکستان کراچی ، اسلام آباد ۱۴۰۴/۱۹۸۴، ص ۱۲۷، ۵۴۳؛ علیقلی واله داغستانی ، ریاض الشعرا ، نسخه خطی موزه بریتانیا، ش ۱۶۷۲۹، گ ۸۴، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۱۳۷۲؛

Muhammad Ashraf, A concise descriptive catalogue of the persian manuscripts in the salar Jung museum and Library, Hyderabad (A.P) 1969, V; Hermann Ethe, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, I, 1903, no. 900, II, 1937, no. 3039; Charles Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum , Oxford 1966, II, 704-705.

/عارف نوشاهی