زندگینامه جابر ابن افلح

از اِنی کاظمی بروزرسانی در آذر ۹, ۱۳۹۷ 0

زندگی‌نامه مشاهیر تاریخ ما:

جابربن اَفلَح، کنیه اش ابومحمد، منجم و ریاضیدان مشهور اندلسی در قرن ششم. در بارة زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. احتمالاً در سِویل (اشبیلیه) به دنیا آمده زیرا برخی مؤلفان، به خصوص موسی بن میمون (۵۲۹ ـ۶۰۰) که به گفتة خودش با پسر جابر آشنا بوده است و بطروجی، او را اشبیلی نامیده اند. از سوی دیگر، این موضوع که ابن میمون پسر جابر را می شناخته حاکی از آن است که جابر در قرن ششم یا در اواخر قرن پنجم می زیسته است. نام جابر در کتاب تلخیص المجسطی، منسوب به ابن رشد (۵۲۰ ـ ۵۹۴)، آمده است. در این اثر ــ که اصل عربی آن در دسترس نیست اما نسخه هایی از ترجمة عبری آن، اثر ژاکوب (یعقوب) آناتولی موجود است ــ آمده که جابر در همان قرن مؤلف (احتمالاً ابن رشد) می زیسته است؛ بنابراین، به احتمال بسیار جابر در نیمة اول قرن ششم می زیسته است.
افسانه هایی در بارة ارتباط جابر با سویل وجود دارد که نادرستی آنها به اثبات رسیده است. مثلاً اینکه وی سازندة برج زرین و منارة خیرالْدا ــ که امروزه جزئی از کلیسای جامع سویل است ــ بوده و از این مناره برای رصدهای نجومی استفاده می کرده است. خطای معمول دیگر این بود که تصور می شد واژة الجبرا (علم جبر) از صورت لاتینی نام جابر (Geber) مشتق شده، در حالی که از ریشة ج ب ر (به معنای جبران یا ترمیم کردن) است.
علاوه بر این، گاهی نام جابربن افلح با اشخاص دیگری اشتباه شده است، از جمله با شاعر تقریباً معاصرش، ابوالقاسم علی بن اَفْلَح اهل بغداد؛ ابوافلح سَرَقُسطی، که احتمالاً در قرن هفتم یا هشتم می زیسته؛ منجم مشهور محمدبن جابر بَتّانی؛ و جابربن حیّان، عالم کیمیا، که نام لاتینی او نیز Geber است.
چندین ترجمة عبری از متون منسوب به جابر سراغ داریم: تفسیری کوتاه بر رسالة ثابت بن قُرّه در بارة قضیة مِنِلائوس و بر اُکَر منلائوس و گزیده های شرحی بر اصول اقلیدس. اما شهرت جابربن افلح به سبب پژوهشهای او دربارة مَجِسْطی بطلمیوس، و انتقادهای وی از این کتاب است. مسلمانان از طریق دو ترجمة عربی با مجسطی آشنا شدند. جابر برخی روابط مثلثاتی را عرضه کرد که در مجسطی وجود ندارد و همچنین تردیدهایی در بارة بعضی از جنبه های نجوم بطلمیوس، به ویژه در مورد دو سیارة عطارد و زهره، ابراز کرد. مهم ترین اثر جابر، نقد او بر مجسطی، در نُه مقاله است. عنوان یکی از نسخه های موجود از این اثر (کتابخانة سلطنتی برلین، ش ۵۶۵۳) رسالة اصلاح المجسطی است. در این رساله، که بازنگاری مجسطی بطلمیوس است، جابر در مقدمه تفاوتهای عمدة اصلاح و مجسطی را بر شمرده است. اصلاح المجسطی را احتمالاً نخستین بار گراردوس کرمونایی (۵۰۷ ـ۵۸۳/ ۱۱۱۴ـ۱۱۸۷) به لاتینی ترجمه کرد. غربیها عمدتاً از طریق این ترجمه با جابر آشنا شدند.
قضیة منلائوس (شکل قطاع، دستور مقادیر شش گانه)، که بطلمیوس آن را به کار می بُرد، بعدها در نجوم دورة اسلامی جای خود را به قضیة مثلثات کروی ساده تری به نام «شکل مُغْنی» داد که در آن چهار کمّیت به میان می آید. این قضیه حاصل مستقیم یا غیرمستقیم انقلاب مثلثاتی بوزجانی، ابونصر عراق، خجندی یا بیرونی در قلمرو شرقی جهان اسلام، در دو قرن چهارم و پنجم / دهم و یازدهم بوده است. جابر از توابع ظلّی (تانژانت و کُتانژانت) استفاده نمی کرد؛ بنابراین، کار وی در این زمینه از بسیاری از منجمان پیشین، ابتدایی تر به شمار می آید. البته ریاضیدانان اندلسی از آغاز قرن پنجم (یعنی از زمانی که ابن معاذ این قضایا را تبیین کرد و زرقالی آنها را به کار برد) با این قضایا آشنا بودند. عجیب اینجاست که ظاهراً مثلثات کروی جابر، با ابن معاذ ارتباطی ندارد. به علاوه، جابر هیچگاه از دیگر مؤلفان عربی زبان، حتی از مؤلفان اندلسی، مطلبی نقل نکرده است.
روشهای جابر در مثلثاتِ مسطحه، بطلمیوسی است، اما بر خلاف بطلمیوس ــ که فقط در موارد ضروری روشهای ریاضی را به کار می بُرد ــ جابر این روشها را از لحاظ ریاضی اثبات می کرد. علاوه بر بحثهای مثلثاتی، مهم ترین تفاوت میان مجسطی و اصلاح المجسطیِ جابر، بحث موقعیت سیارات سِفلی (عطارد و زهره) است. بطلمیوس این سیارات را زیر فلک خورشید (میان ماه و خورشید) در نظر گرفته است. بدین منظور بطلمیوس می بایست مشاهده نشدن عبور این سیارات از مقابل خورشید را توجیه می کرد. بطلمیوس قرارگیری این سیارات را برخطِ میانِ ناظر زمینی و خورشید، امری محال می دانست. جابر در مقالة هفتم کتابش به این موضوع پرداخته و بحث بطلمیوس را نامعتبر دانسته و این دو سیاره را در فلکهای بالاتر (دورتر) از خورشید قرار داده است. در اندلس، جابر نخستین فردی بود که از دستگاه بطلمیوسی حرکت عطارد کاملاً انتقاد کرد. اثر مهم دیگر در این زمینه کتاب الشکوک علی بطلمیوس از ابن هیثم بود که از اواخر قرن پنجم / یازدهم در اندلس فراگیر شد. امروزه مشخص شده که جابربن افلح در تألیف کتابش از ابن هیثم تأثیر نگرفته است.
به عقیدة جابر، مبانی ریاضی مجسطی باید اصلاح می شد. اصلاح المجسطی به وضوح اثری نظری است، بیان مطالب هیچگاه شامل مثالهای عددی و جدول نیست و در آن جابر مهارت فوق العادة خود را در ریاضیات نشان داده، اما از سوی دیگر از نوشته هایش چنین برمی آید که وی اصلاً منجمی رصدگر نبوده است. جابر از روش بطلمیوس در گزینش رصدهایش انتقاد کرده اما خود رصدهای جدیدی عرضه نکرده است.
در مقالة پنجم اصلاح المجسطی، جابر ابزاری رصدی را شرح داده که به ادعای وی قادر است در رصدهای نجومیِ گوناگون، جانشین چهار ابزار نجومی بطلمیوس (که در مجسطی آمده، یعنی اسطرلابون، ذات الحلقِ نصف النهاری، ذات الحلقِ استوایی و ذات الشُعبَتَیْن) شود، اما اساساً فقط جانشین مناسبی برای اسطرلابون است. گذشته از یک ذاتُالحِلَق، که فقط زرقالی دربارة آن توضیح داده و ترجمة لاتینی کهنی از آن باقی است، در این اثر برای نخستین بار یک ابزار رصدی در اندلس وصف شده است. این ابزار، همچون ذات الحلق، بزرگ بوده است و گونة اولیة تورکیتم ــ که بعدها در اروپا به کار رفت ــ فرض می شود. ابزار اخیر را برناردِ وردونی و فرانکوِ لهستانی نخستین بار در قرن هفتم / سیزدهم در یک متن لاتینی وصف کرده اند که ترکیبی از اسطرلابونِ (نوعی ذات الحلق) بطلمیوس و اسطرلاب مسطح است، اما ابزاری که در متن عربیِ اصلاح المجسطی وصف شده با ابزاری که در ترجمه های لاتینی وصف گردیده، متفاوت است.. شگفت اینکه ابزار وصف شده در متن عربی به تورکیتم شباهت بیشتری دارد.
تشابه ابزار نجومی جابر با تورکیتم، در جانشینی قطعاتی ساده تر به جای حلقه های تودرتو با حفظ همان زاویه بندی است، اگر چه فاقد درجه بندی ساعت و دایرة مدرج (در کنار عِضادِه) است که معمولاً در تورکیتم وجود دارد.
ابزار رصدی جابر ظاهراً در جهان اسلام مورد توجه قرار نگرفته است. رگیومونتانوس (ریاضیدان ایتالیایی ۸۳۹ ـ۸۷۹/ ۱۴۳۶ـ۱۴۷۴) در ۸۷۳ ـ۸۷۴/ ۱۴۶۹، برای نخستین بار، از این ابزار در فهرست ابزارهای نجومی غیرقابل حمل یاد کرده است. احتمال دارد که مخترعان تورکیتم از نوشتة جابر در بارة ابزار ابداعی اش آگاه بوده باشند ولی شواهدی در این باره در دست نیست. احتمالاً جابر خود متن رسالة اصلاح، یا دست کم مباحث مثلثاتی آن، را پیش از آنکه موسی بن میمون این اثر را در مصر معرفی کند، بازنویسی کرده است. به نوشتة قِفْطی، ابن میمون و یکی از شاگردانش، یوسف بن یحیی معروف به ابن شمعون (ابن سَمعون)، اصلاح را ظاهراً در حدود ۵۸۱/ ۱۱۸۵ بازنویسی کردند. نسخة اسکوریال که در قرن هشتم / چهاردهم در مغرب (مراکش) استنساخ شده است باید از روی بازنویسی اخیر باشد که اندکی با نسخة برلین تفاوت دارد.
در قرن نهم / پانزدهم، اصلاح در بخش شرقی قلمرو اسلامی اشاعه یافت. در واقع، نسخة برلین در ۱۲۲۹ در دمشق استنساخ شد و قطب الدین شیرازی (۶۳۴ـ۷۱۰) گزیده ای از اصلاح المجسطی را فراهم کرد. کتاب جابر در غرب تأثیری بسیار فراتر داشت. در اندلس آثار ابن رشد و بطروجی (قرن ششم / دوازدهم) بوضوح از نقد جابر بر مجسطی تأثیر گرفتند. بطروجی در مقدمة اثر معروفش، کتاب الهیئة، از جابر و زرقالی به عنوان منجمانی یاد کرده که با آرای بطلمیوس مخالفت کرده اند. گذشته از موسی بن میمون، دیگر مؤلفان یهودی نیز به این اثر علاقه مند بودند. دو ترجمة عبری از اصلاح موجود است: اولی از موسی بن تبّون در ۶۷۲ـ۶۷۳/ ۱۲۷۴ که نسخة خطی آن احتمالاً به خط مؤلف است و دومی ترجمه ای از برادرزادة او یعقوب بن ماحر که ساموئل بن یهودا اهل مارسی در ۷۳۵ـ ۷۳۶/ ۱۳۳۵ (با استفاده از نسخه ای عربی که خود مدتی قبل در آرل رونویسی کرده بود) آن را بازنویسی کرد. نظریات جابر را دیگر مؤلفان یهودی از قرن هفتم تا یازدهم / سیزدهم تا هفدهم نقل کرده اند. علاوه بر این، حدود بیست نسخة خطی از ترجمه های لاتینی اصلاح سراغ داریم که دوتای آنها به خط رگیومونتانوس است. همة این ترجمه ها و همچنین چاپ اصلاح به وسیلة پتر آپیان، در انتشار این اثر در اروپا سهیم بوده است. منجمان مشهور، مانند موسی بن میمون، هنری بیتس، راجر بیکن، رگیومونتانوس و کپرنیک، مطالبی از جابر نقل کرده اند. تیریِ فرایبرگی (متولد ۷۱۱/۱۳۱۱) اظهار تعجب کرده که چرا همه هیئت بطلمیوسی سیارات را می پذیرند، در حالی که نظر جابر منطقی تر است. کپرنیک در صفحة عنوان نسخه اش از کتاب هیئت جابر، وی را «بهتان زننده ای استثنایی به بطلمیوس» نامیده است. طی قرن هفتم / سیزدهم منجمان دربار آلفونسی (سلسله پادشاهان اسپانیا) قضایای مثلثات کروی جابر را به کار بردند. نظریات جابر در مثلثات، منشأ بخش عمده ای از رسالة مثلثاتی رگیومونتانوس با عنوان «پنج کتاب دربارة همة انواع مثلثها» (که نقطة اوج مثلثات در سده های میانی در غرب بوده است)، به شمار می آید، اگر چه نام جابر در آن نیامده است. همچنین احتمالاً منشأ بخش مثلثات کتاب کپرنیک با نام «در بارة گردش افلاک آسمانی» و کتاب مشتق شده از آن به نام «در بارة اضلاع و زوایای مثلثها» نظریات جابر است. آثار جابر سرآغاز انتقاد از مجسطیِ بطلمیوس در قلمرو غربی اسلامی بوده است. دیدگاه وی بدیع و به طور چشمگیری با نظریات فلاسفة ارسطویی مکتب اندلس ــ که آرایی فلسفی بر خلاف نظریات بطلمیوس داشتند ــ متفاوت است. نقدهای او با انتقادهای منجمان مکتب مراغه در قرن هفتم نیز تفاوت دارد.

● برگرفته از دانشنامه جهان اسلام http://www.encyclopaediaislamica.com نوشته مرثه کومس

مطالب خواندنی: