زندگینامه جابر ابن زید

زندگی‌نامه مشاهیر تاریخ ما:

جابربن زید، کنیه اش اَبُوالشَعْثاء، از فقهای تابعین و محدّثان اباضیه. وی از قبیلة یَحْمَد ساکن در عمان بود و به یحمدی نیز شهرت دارد. او در حدود سال ۱۸ تا ۲۲ در فُرق، نزدیک شهر نَزْوَه در عمان، به دنیا آمد. در تاریخ نامشخصی به بصره مهاجرت کرد و در محلة دَرْبُ الجَوْف سکنا گزید. سمعانی، ذیل جَوْفی، آورده که این عنوان به درب الجوف اشاره دارد که نام محلی در بصره است و در ادامه، از بخاری نقل کرده که جوف ناحیه ای در عمان است. سمعانی، ذیل عنوان حَرَقی، نیز از جابربن زید یاد کرده و از قول ابن حِبّان آورده که حَرقه نام محلی در عمان است که جابربن زید در آنجا به دنیا آمده و در بصره میان تیرة اَزد، در جایی به نام دَرحَرَق سکونت داشته است. گفتة ابن حبان در شهرت جابربن زید به حَرقی نادرست، و احتمالاً این نام تصحیف فرق یا نزوه است. درحرق نیز تصحیف درب الجوف است. با این حال، این خطا به برخی منابع راه یافته و جابربن زید، الحُرقی و خَوْفی نیز خوانده شده است.
در منابع از جابر به عنوان مفتیِ شهر بصره نیز یاد شده است.
بیشتر احادیث جابر به نقل از عبداللّه بن عباس است. وی از برخی صحابه چون عبداللّه بن عمر، عبداللّه بن زبیر، و تابعینی چون حسن بصری، سعیدبن جُبَیر و عُروَة بن زُبَیر نیز روایت کرده است؛ با این حال، جابر، همانند دیگر تابعین، احادیث خود را به نحو مرسل از پیامبر نقل کرده است که البته در بارة درستی این احادیث اختلاف نظر وجود دارد. از حیث فقهی، جابربن زید را از جمله فقیهان اهل رأی دانسته اند، دلیل این امر احتمالاً، پذیرش قیاس از سوی جابر است، هر چند جابر در آرای فقهی خود بیشتر به آرای ابن عباس توجه داشته که مبتنی بر قرآن و روایات بوده است.
در بارة گرایش جابربن زید به مذهب اِباضی اختلاف نظر وجود دارد. در متون اباضیه، بر اباضی بودن وی تأکید شده است. مؤید این ادعا مطلبی است که از قول وی در بارة جنگ نهروان نقل شده، دالّ بر خرده گیری وی از حضرت علی علیه السلام. خوارج اباضی مذهب، در ابتدا بر این عقیده بودند که علی علیه السلام در این نبرد بر حق نبوده است و از حضرت به دلیل نبرد با خوارج خرده گرفته اند. ابن سعد و ابن ابی حاتم به نقل از جابر، تَبرّی وی را از اباضیه ذکر کرده اند، اما آنچه در بیشتر متون رجالی آمده، دالّ بر اباضی بودن جابر است.
مهم ترین اثر جابربن زید، دیوان جابر، مجموعه ای مفصّل از احادیثی بوده که او گرد آورده است. ظاهراً این کتاب تا قرن ششم در دسترس بوده و عالم اباضی، یَخْلَفْتَن بن اَیوب نَفوسی (متوفی ۵۰۰)، اشاره کرده است که دیوان جابر در اختیار ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه، شاگرد جابر، و بعد از وی در اختیار ابوسفیان محبوب بن رحیل و سپس در اختیار فرزندان ابوسفیان، عبداللّه بن محبوب و محمدبن محبوب، بوده و آنها این کتاب را روایت کرده اند. همچنین سَرحان بن سَعید در کتاب کَشْفُالغُمَّه به دیوان جابر اشاره کرده که احتمالاً در دسترسش بوده است. بر اساس گزارشی که در منبعی اباضی آمده، می دانیم که نسخه ای از این کتاب در قرن سوم در اختیار رستمیان، از خاندانهای اباضی، بوده است. در همین خبر، تأکید شده که نسخه ای دیگر از این کتاب در دیگر مناطق موجود نبوده است. احتمالاً روایتهایی که عبدالرزاق صَنْعانی (متوفی ۲۱۱) به نقل از عمروبن دینار از جابربن زید آورده، بر گرفته از این کتاب است. ربیع بن حبیب فراهیدی اباضی، روایاتی از جابر به نحو مرسل و گاه به روایت ابوعبیده مسلم بن اَبی کریمه از ضُمام در کتاب الجامع الصحیح خود آورده است. کتاب الجامع را ابویعقوب یوسف بن ابراهیم وَرْجَلانی، عالم اباضیِ قرن ششم به صورت موضوعی تنظیم کرده که به عنوان ترتیب الجامع الصحیح باقی مانده است. سعیدبن خلف خَرُوصی در کتاب مِنْ جوابات الامام جابربن زید، دو مجموعة روایت شده از احادیث جابر را گردآوری کرده است: یکی تدوین عبدالملک بن ضَمُره و دیگری تدوین حبیب بن ابی حبیب. در نسخه های خطی اباضیه، به برخی آثار موجود جابربن زید، از جمله به کتاب الصلاة و کتاب النکاح، اشاره شده است. کتاب النکاح در حقیقت به تدوین ابوسعید عبداللّه بن عبدالعزیز است که وی آن را به عنوان بخشی از کتاب نکاح الشِغار خود آورده است. از جمله آثار غیرموجود جابر مراسلات و مکاتبات و رسالة لِجابربن زید اَرسلها الی رجل مِن الشیعه است.
عمرو خلیفه نامی از جابربن زید به عنوان عالمی با دانش گسترده در تفسیر یاد کرده اما گفته است که متنی تفسیری از اباضیة قرن اول و دوم در دست نیست. در متن تفسیر هودبن مُحَکِّم هُواری اباضی (متعلق به قرن سوم) نیز به جابربن زید اشاره ای نشده است. در متون دیگر نیز مطالب تفسیری چندانی از جابربن زید نقل نشده و اغلب، آرای فقهی وی آمده است. سیوطی ترتیب نزول خاصی را از جابربن زید نقل کرده و این ترتیب را دارای اِشکال دانسته است. برهان الدین ابراهیم بن عمر جَعْبَری (متوفی ۷۳۲) قصیدة تقریب المأمول فی ترتیب النزول خود را بر اساس ترتیب نزول روایت شده از جابر سروده است.
از جابربن زید آرای فقهی خاصی نیز روایت شده است. نامی از جابربن زید و شاگرد وی، ابوعبیده مسلم بن کریمه، به عنوان مؤسسان فقه اباضی یاد کرده و منابع اصلی استنباط فقه نزد جابربن زید را قرآن، سنّت، حدیث صحابه و رأی (قیاس) دانسته و شواهدی نیز ذکر کرده است. وی همچنین اشاره کرده که اباضیه برخی آرای فقهی جابر و شاگردش را نپذیرفته اند. از جمله آرای خاص فقهی جابربن زید اینهاست: عدم صحت مسح بر خُفَّین (خُفّ = پاپوش) در وضو، سایر اباضیه نیز همین رأی را دارند؛ جواز جمع بین نمازها در سفر و غیر سفر؛ صحت روزة ماه رمضان در سفر؛ عدم صحت قول به سه طلاق در یک مجلس؛ و وجوب قرائت سورة فاتحه در رکعتهای سوم و چهارم نماز ظهر و عصر. یحیی محمد بَکُّوش، برخی از آرای فقهی جابربن زید را از متون استخراج کرده و در کتاب فقه الامام جابربن زید به چاپ رسانده است. در آثار فقه تطبیقیِ امامیه نیز به آرای جابربن زید اشاره شده است.
آرای کلامی جابر را از مطالب پراکنده ای که در متون اباضی نقل شده، می توان استخراج کرد. احادیثی در ذم قَدَریه به نقل از جابربن زید نقل شده است. همچنین روایتی از قول جابر نقل شده است که بر جبر دلالت دارد. جابربن زید، غیر اباضیان را «کافر نعمت » می دانسته است. مطالبی که در بارة امامت از قول جابربن زید نقل شده، اندک است؛ از جمله آنکه افراد قریشی برای امامت شایستگی دارند، هر چند وی امامت را منحصر به قریش نمی داند.
عمده روایات جابر در منابع غیر اباضی، به نقل از عمروبن دینارمکی (متوفی ۱۲۶) و در منابع اباضی به نقل از عمروبن هرم اَزْدی و ضُمام بن سائب بصری است. ابوصُفْره عبدالملک بن صُفْره روایات ضُمام به نقل از جابر را در کتابی با عنوان روایات ضُمام گردآوری کرده که نسخه ای از آن در دارالکتب المصریه موجود است. ابن سلام اباضی ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه تمیمی را از شاگردان جابر و بزرگ ترین فقیه اباضی بعد از جابر دانسته است. یوسف بن عبدالرحمان مزّی فهرست برخی از کسانی را که از او روایت نقل کرده اند، آورده است. بکّوش فهرست کامل راویان حدیث از جابر را گردآوری کرده است.
در بارة تاریخ وفات جابر، سالهای ۹۳، ۱۰۳ و ۱۰۴ ذکر شده است. ابن سلام اباضی تاریخ وفات جابر را ۹۳ دانسته است. قبر وی در شهر فُرقِ عمان مورد توجه اباضیان است.
سمعانی از فردی به نام ابوعلی احمدبن عثمان ابهری (متوفی ۳۳۸) نام برده و گفته که وی از نوادگان جابربن زید بوده و تألیفاتی نیز داشته است. این شخص همچنین از ابوبکراحمدبن موسی، مشهور به ابن مَرْدویه (متوفی ۴۱۰)، روایت نقل کرده و به روایت کردن از عالمان عراقی و اصفهانی شهرت داشته است.

منابع:
ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت {بی تا.}؛ ابن ابی شیبه،المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت 1409/1989؛ ابن سعد (لیدن)؛ ابن سلام اباضی، کتاب فیه بدءالاسلام و شرائع الدین، چاپ ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن 1406/1986؛ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن 1381ـ1406/ 1962ـ1986؛ ابوغانم خراسانی، المدّونة الکبری، عمان 1404/1984؛ احمدبن عبداللّه ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت 1387/1967؛ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، {بیروت 1407/ 1986}؛ عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، استانبول 1401/ 1981؛ سمعانی؛ سالم بن حمود سیابی، ازالة الوعثاء عن اتباع ابی الشعثاء، چاپ سیده اسماعیل کاشف، عمان 1979؛ همو، طلقات المعهد الریاضی فی حلقات المذهب الاباضی، عمان 1400/1980؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، {قاهره 1967}، چاپ افست قم 1363 ش؛ محمدبن ادریس شافعی، الامّ، بیروت 1403/1983؛ احمدبن سعید شماخی، کتاب السیر، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط 1407/1987؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت 1403/1983؛ محمدبن جریرطبری، تهذیب الا´ثار و تفصیل الثابت عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الاخبار: مسند عبداللّه بن عباس رضی اللّه عنه، چاپ محمود محمد شاکر، قاهره {1982}؛ محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم 1407ـ1417؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم 1414ـ؛ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1407/1986؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 1، جزء 2، قاهره 1387/1967، ج 4، جزء 7، بیروت 1965، چاپ افست تهران 1364 ش؛ محمدبن محمدمرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت 1414/ 1994؛ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1400ـ1413/1980ـ1992؛ معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1421/2000؛ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ترجمة میخائیل خوری، بیروت 2001؛ یحیی بن ابوبکر ورجلانی، کتاب سیر الائمة و اخبارهم، المعروف بتاریخ ابی زکریاء، چاپ اسماعیل عربی، {بیروت}

● برگرفته از دانشنامه جهان اسلام http://www.encyclopaediaislamica.com نوشته فاطمه غفوریان و محمدکاظم رحمتی

منبع:

• سایت مشاهیر تاریخ ما، اِنی کاظمی
• http://bashgah.net/fa/category/show/74099

تاریخ ما امیدوار است با انتشار بیوگرافی بزرگان تاریخ، قدمی در راستای بهبود وضعیت فرهنگی و حافظه تاریخی مردم کشورمان بردارد. / انی کاظمی