زندگینامه محمد ابن ریان اشعری قمی
زندگینامه مشاهیر تاریخ ما:
در اوایل سده سوم هجری، در خاندان بزرگ و شایسته و دانش پرور اشعری، کودکی چشم به جهان گشود که پدرش نام محمّد را برای او برگزید. به لحاظ این که این کودک در دودمان ارجمند اشعری پا به عرصه هستی نهاد، مشهور به «اشعری» شد و از آن جا که ظاهراً در شهر قم به دنیا آمد و در همان جا زیست کرد و رشد و نموّ یافت، «قمّی» هم نامیده میشود.(1)
خاندان
از منظر تاریخی، «دودمان اشعری» سرافرازترین خاندانی هستند که در نشر و گسترش مکتب تشیّع در قم، نقش فاخر و برجستهای داشتند. محمّد بن ریان در چنین خاندان دین باوری، نردبان ترقّی را پیمود.
پدرش، «ریّان بن صلت اشعری قمی» در گروه برجستهترین و با موجهترین محدّثان شیعه قرار گرفته است. او گر چه به ظاهر در فرازی از زندگی خویش، از نزدیکان مأمون عباسی به شمار میرفت، اما در حقیقت از مخلصترین یاران حضرت رضا (ع) بود. لذا تمام بزرگان قلمرو تراجم، او را ستوده و به نیکی یاد کردهاند.(2) برای روشن شدن این سخن، لازم است نظر نخبگان تراجم درباره او نقل شود.
نجّاشی میگوید:
ریّان بن صلت اشعری قمی، کنیهاش ابو علی بوده، از حضرت رضا (ع) روایت میکند و محدّثی موثّق و راستگو است.(3)
طوسی در «فهرست» مینویسد:
او صاحب کتاب است.(۴)
وی همچنین در «رجال» مینگارد:
ریان بن صلت، مورد اعتماد و اطمینان و اصالتاً خراسانی است.(۵)
از آنچه کشّی در اثر معروف خود، در ارزیابی شخصیت ریان مینویسد، بر میآید که او یکی از نزدیکترین یاران امام رضا (ع) بوده و به عنوان رابط بین آن حضرت و مردم شناخته میشده است. وی درخواستها و نیازهای مردم رابه حضرت میرسانید و پاسخ آن را دریافت میکرد.(6)
ضمناً محمد بن ریان، برادری به نام «علی بن ریّان» داشته که او هم در زمره نیکان و یاران امامان معصوم بوده و نام او در کتابهای روایی شیعه آمده است. علّامه ممقانی، علی بن ریان را در شمار یاران امام هادی (ع) نام برده است. نجاشی نیز در این زمینه میگوید: علی بن ریان، از محدثان مورد اعتماد و از یاران حضرت هادی (ع) است. او علاوه بر این که به اتفاق برادرش کتابی تألیف کرد، کتاب دیگری هم به نام: «منثور الاحادیث» تألیف نموده است.(7) به هر حال، ریّان بن صلت و دو فرزند بزرگوارش، از محدثان و راویانی هستند که تمامی دانشمندان شیعه، به آنان کمال عنایت را دارند و ایشان را به نیکوترین سخن ستودهاند.
جایگاه رفیع
چنان که اشاره شد، شرح احوال نویسان، این راوی بزرگ و آرمانگرا را، به نیکی یاد کردهاند. نجاشی در معرفی این شخصیت، مینگارد:
محمّد بن ریان بن صلت اشعری قمی، صاحب کتاب است.(۸)
شیخ طوسی نیز چنین مینویسد:
محمّد بن ریان چهرهای موجّه و مورد اطمینان و اعتماد است.
علامه حلّی در «خلاصه» آورده است:
محمّد بن ریان بن صلت اشعری قمّی، دانشوری بزرگوار و موثّق است.(۹)
سایر بزرگان رجالشناس، کم و بیش بر آنچه گذشت، بسنده کردهاند که نقل سخنان آنان ضروری به نظر نمیرسد.
یار امام
از نکات مسلّم تاریخی این است که محمّد بن ریّان، از یاران امام جواد و امام دهم (ع) بوده و ارتباط ویژهای با آنان داشته است. وی از آن حضرات، روایات فراوانی حکایت کرده و با ایشان مکاتبه داشته است.
نجاشی میگوید:
او مجموعهای از مسائل را از حضرت هادی (ع) روایت میکند.(10)
شیخ طوسی او را از اصحاب حضرت امام هادی (ع) به شمار آورده است.(۱۱)
علامه حلّی میگوید:
محمّد بن ریان قمّی، از یاران امام هادی (ع) است.(۱۲)
شیخ حرّ عاملی مینویسد:
محمد بن ریّان بن صلت قمی، در شمار یاران امام دهم (ع) قرار دارد.(۱۳)
سرچشمه نور
طبق پژوهش انجام شده، این محدّث بزرگ تمام روایات خود را از خود امام (ع) نقل کرده است.
مفهوم این سخن این است که وی استادی جز امام نداشته و همه احادیث خود را از سرچشمه نور دریافت میداشته است.
شاگردان
به لحاظ آن که محمّد بن ریّان در امامشناسی و بهره جستن از دریای بیکران علم و فضیلت اهل بیت، از امتیازی ویژه و جایگاهی والا برخوردار بود، لذا جمعی از بزرگترین روایتگران شیعه، افتخار شاگردی او را داشته و از او روایت نقل کردهاند که در ذیل نام آنان را ذکر مینماییم:
۱ – سهل بن زیاد آدمی؛ ۲ – محمّد بن عیسی بن عبید یقطینی؛ ۳ – ابراهیم بن هاشم قمی ؛ ۴ – علی بن ابراهیم بن هاشم قمی؛ ۵ – عبداللّه بن جعفر حمیری قمی.(۱۴)
آثار قلمی
این محدّث بزرگوار، با این که یکی از محدثان برجسته به شمار میآید، امّا در زمینه تألیف کتاب، چندان آثار زیادی از او گزارش نشده است. نجاشی کتاب «المسائل» را از او میداند؛(15) اما شیخ طوسی در «فهرست» بیان میدارد که: محمد بن ریّان، با همکاری برادرش، علی بن ریّان کتابی تألیف کردند.(16) آقا بزرگ تهرانی در «الذریعه» مینویسد:
کتاب «المسائل» از محمّد بن ریان قمی است و احادیث این کتاب را از امام هادی (ع) نقل میکند.(17)
سیاست در روایت
محمّد بن ریان به عنوان یک محدّث آگاه و روشن ضمیر، بر این باور بود که حکومت در زمان حضور امام معصوم، از آنِ امام است و کسانی که حق حکومت را از آنان غصب کنند، از ستمگران خواهند بود.
محمد بن ریان، شاهد بود که مأمون به زور و نیرنگ، امام رضا (ع) را از حجاز به خراسان تبعید کرد و آن بزرگوار را به شهادت رساند. وی میدانست که مأمون برای محو کامل نام اهل بیت، از هیچ مکر و شیطنتی کوتاهی نمیکند. حکایتی که در پی میآید، ضمن آن که نشانگر نهایت مظلومیت اهل بیت است، حکایتگر این نکته نیز هست که غاصبان حکومت، با روشهای گوناگون در صدد تخریب شخصیت ائمه معصوم بودهاند که البته با واکنش بسیار سنجیده ائمه، نتیجهای جز اثبات حقانیت و عزّت و کرامت برای خود و سیه رویی برای حاکمان وقت نداشته است.
محمّد بن ریان میگوید:
مأمون دست به هر نیرنگی زد تا خرده و ایرادی بر حضرت جواد (ع) بگیرد، ممکن نشد. چون درمانده شد، خواست دخترش رابه او تزویج کند. دویست کنیزک از زیباترین کنیزان خود را برگزید و به دست هر یک جامی از جواهر داد تا به پذیرایی از امام جواد (ع) پردازند. امّا زمانی که حضرت آمدند و بر جایگاه ویژه نشستند، هیچ اعتنایی به آن کنیزان نکردند. مردی دلقک به نام «مخارق» بود که آوازه خوانی میکرد و تار میزد و ریش درازی داشت. مأمون او را نیز خواست و مخارق گفت: ای امیرمؤمنین! اگر ابو جعفر ذرهای شیفته دنیا باشد، من تو را کفایت میکنم. از همان نقطه ضعف او را به سوی زرق و برق دنیا میکشانم. سپس نزد امام رفته و با فریادها و ساز و آواز خود همه کسانی را که در آن جا حاضر بودند، گرد خود جمع نمود. لحظاتیبدین صورت سپری شده بود که ناگهان حضرت جواد (ع) سر خود را بلند کرد و به او فرمود: ای ریش دراز! از خدا بترس. ناگاه تار از دست مرد گستاخ افتاد و دیگر از دستهای خود سودی نبرد تا این که از دنیا رفت.
محمّد بن ریان در ادامه میگوید:
وقتی مأمون از حال مخارق سؤال کرد، در پاسخ گفت: چون ابو جعفر بر من فریاد زد، هراسی بر وجود من مستولی شد که هرگز از آن رهایی نخواهم یافت.(۱۸)
برخی روایات منقول از وی
درکتابهای چهار گانه شیعه، روایاتی از این محدّث بزرگ نقل شده است که برخی از آنها را میآوریم:
همه دنیا از آنِ رسول اللّه است
محمد بن ریان میگوید:
نامهای خدمت حضرت هادی (ع) نوشتم، به امام عرض کردم: جانم به فدای شما، بعضی روایت کردهاند که برای رسول اللّه از دنیا، چیزی جز خمس نیست! جواب آمد: انّ الدنیا و ما فیها لرسول اللّه؛ دنیا و آنچه در آن است، همه ملک رسول اکرم (ص) است.(19)
نماز خواندن در اماکن مقدّس
همچنین میگوید: در نامهای از حضرت امام جواد (ع) پرسیدم: مردی میخواهد پنجاه ج و یک ج رکعت نماز واجب و مستحب (17 رکعت نماز واجب و 34 رکعت نافلههای شبانه روزی) در مسجد الحرام یا مسجد النبی و یا مسجد کوفه قضا کند، آیا هر رکعت از این نمازها برابر با ثواب فراوانی است که از پدران بزرگوار شما روایت شده است؟ ج مقصود این است که مثلاً بر عهده او ده هزار رکعت نماز است، او بخواهد دراین اماکن مقدّس با صد رکعت نماز، قضای همه آنها را به جا آورد؛ چون ثواب هر رکعت نماز در این اماکن برابر با دهها رکعت نمازاست.
امام نهم (ع) در پاسخ، چنین مرقوم داشتند:
آری، با وجود آن که نماز خواندن در این جایگاههای رفیع، ثواب نماز را افزون و مضاعف میکند؛ اما چنین نیست که انسان بخواهد با این نمازها، از آن نمازهای فوت شده خویش بکاهد. سزاوار آن است که در این مکانهای شریف، بیشتر نماز بخواند نه این که از نماز هایی که بر عهده دارد، کم کند.(20)
مراقبت از دین
با واسطه از امام جعفر صادق (ع) روایت میکند که او فرمود: حضرت امیرالمؤمنین (ع) بارها و بارها، به مردم چنین میفرمود:
ای مردم! مراقب دین خود باشید، مراقب دین خود باشید! گناه کردن در موقع دینداری بهتر است از کارهای نیکی که در موقع بی دینی انجام میشود؛ چون گناهان انسان متدین، بیشتر به بخشش خداوند متعال نزدیک است؛ ولی کارهای خوب در حال بی دینی و لا مذهبی، مورد قبول خداوند واقع نمیشود.(21) *
با کدام خون، نماز جایز است؟
محمد بن ریان میگوید: نامهای به امام هادی (ع) نوشتم و عرض کردم: آیا خون پشه همانند خون کک است و نماز گزار میتواند با آن نماز بخواند؟ حضرت نوشت:
«یجوز الصلوة و الطهر افضل؛ نماز خواندن با خون پشه جایز است، ولی پاک کردن بدن از چنین خونی بهتر است.»(22)
وفات
محمد بن ریان که یکی از دلدادگان خاندان عصمت و طهارت بود و از بزرگان قم محسوب میشد، عاقبت مرگ به سراغش آمد و مرغ جان او به ملکوت پر کشید.
او ظاهراً تا سال ۲۵۴ – که سال شهادت امام هادی (ع) است. – در قید حیات بوده است؛ امّا این که بعد از این تاریخ، در کدامین سال چشم از جهان فرو بست، همانند خیل زیادی از محدّثان و نام آوران شیعی، در هالهای از ابهام قرار دارد.
پینوشتها:
1 – موسوعة الفقهاء ج ۳، ص ۵۰۱؛ جامع الروات، ج ۲، ص ۱۱۳؛ نجاشی، رجال، جامعه مدرسین، ص ۳۷۱؛ طوسی، رجال، ص ۴۲۳؛ مجمع الرجال، ج ۵، ص ۲۱۰؛ الذریعه، ج ۲۰، ص ۳۳۴؛ بهجة الآمال، ج ۶، ص ۴۲۷؛ قاموس الرجال، ج ۹، ص ۲۶۵؛ ابن داود، رجال، ص ۱۷۳ و تنقیح المقال، ج ۳، ص ۱۱۶.
2 – تنقیح المقال، ج1، ص 431 و نجاشی، رجال، ص 118.
3 – نجاشی، رجال، ص ۱۱۸.
4 – فهرست، ص ۷۱.
5 – شیخ، رجال، منشورات رضی، ص ۳۷۶.
6 – کشی، رجال، ج ۲، ص ۸۲۴.
7 – علامه ممقانی، رجال، ج ۲، ص ۲۸۷.
8 – نجاشی، رجال، ص ۳۷۱.
9 – شیخ، رجال، ص ۴۲۳.
10 – علامه، خلاصه، ص ۱۴۲.
11 – نجاشی، رجال، ص ۳۷۱.
12 – شیخ، رجال، ص ۴۲۳.
13 – خلاصة الاقوال، ص ۱۴۲.
14 – وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص .۳۲۷
15 – شیخ طوسی، ص ۱۵۲؛ کافی، ج ۳، ص ۴۵۵ و ج ۱، ص ۴۰۸؛ تهذیب الاحکام، ج ۹، ص ۲۴۹ و نجاشی، رجال، ص ۳۷۱.
16 – نجاشی، رجال، ص ۳۷۱.
17 – شیخ طوسی، ص ۱۵۲.
18 – الذریعه، ج ۲۰، ص ۳۳۴.
19 – اصول کافی، ج ۱، ص ۴۹۶، حدیث ۴.
20 – صدوق، تهذیب الاحکام، ج ۹، ص ۲۴۹.
21 – کافی، ج ۳، ص ۴۵۵، حدیث ۱۹و ج ۲، ص ۴۶۴.
* – کثیراً مایقول فی خطبته: یا ایّها الناس! دینکم، دینکم؛ فانّ السّیئة فیه خیر من الحسنة فی غیره و السّیئة فیه تُغْفَر و الحسنة فی غیره لاتقبل.
22 – همان، ج ۳، ص ۶۰.
منبع: www.hawzah.net
منبع:
- سایت مشاهیر تاریخ ما، اِنی کاظمی
- http://bashgah.net/fa/category/show/70417
تاریخ ما امیدوار است با انتشار بیوگرافی بزرگان تاریخ، قدمی در راستای بهبود وضعیت فرهنگی و حافظه تاریخی مردم کشورمان بردارد. / انی کاظمی
