زندگینامه آذری طوسی
نورالدین (یا فخرالدین) حمزه پسر علی‌ملک اسفراینی آذری طوسی (۷۸۴–۸۶۶ق / ۱۳۸۲–۱۴۶۲م)؛ صوفی و شاعر ایرانی بود. وی از تبار رهبران سربداران بود. شعرهای آذری طوسی در آغاز در ستایش شاهان بود ولی بعداً رنگ عرفانی یافت.
نورالدین (یا فخرالدین) حمزه پسر علی‌ملک اسفراینی آذری طوسی (۷۸۴–۸۶۶ق / ۱۳۸۲–۱۴۶۲م)؛ صوفی و شاعر ایرانی بود. وی از تبار رهبران سربداران بود. شعرهای آذری طوسی در آغاز در ستایش شاهان بود ولی بعداً رنگ عرفانی یافت.
آذری در اسفراین زاده شد و از آنجا که چندی در طوس زیست به «طوسی» نیز شهرت یافت و چون زایش او در ماه آذر بود آذری خوانده شد. درگذشت او نیز در اسفراین بود.
آذری ملک‌الشعرا دربار میرزا شاهرخ پسر تیمور لنگ بود و از شاگردان و مریدان محی‌الدین طوسی و شاه نعمت‌الله ولی نیز بود.
آذری توسی پس از هجرت به هند در دربار سلطان احمدشاه اول بهمنی ملک‌الشعراء شد.
اثرها
- بهمن‌نامه
- جواهرالاسرار
- طغرای همایونی
- مرآت (عجایب‌الدنیا)
- سعی‌الصفا
- دیوان آذری
- عروجیه
آذری طوسی ٬ فخرالدین حمزه اسفراینی ٬ نویسنده ٬ عارف و شاعر پارسی گوی در سال ۷۶۱ -۷۸۴ هجری – دیده به جهان گشود
دولتشاه نام پدر وی را علی ملک و هدایت ٬ وی را عبدالملک و اسماعیل پاشا بغدادی ٬ علی بن ملک آورده اند اماآقابزرگ نام او را نورالدین محمد بن عبدالملک آورده و در کنزالسالکین به خط خودش به صورت نورالدین محمد دیده است .
آذری در اسفراین زاده شد و از آنجا که چندی در طوس زیست « طوسی » نیز شهرت یافت و چون ولادتش در ماه آذر بود ٬ آذری خوانده شد
وی از آغاز جوانی به سرودن شعر پرداخت و پس از چندی آوازه ای یافت. نخست در
ستایش میرزا شاهرخ ٬ پسر تیمور ٬ اشعاری سرود و پس از چندی ملک الشعرای دربار او گردید. اما تحولات روحی وی سبب شد که به عرفان روی آورد و به خدمت
محیی الدین طوسی درآمد . آذری ۵ سال نزد وی به تحصیل علم حدیث و تفسیر پرداخت و در زیارت خانه خدا همراه شیخ بود. پس از درگذشت او ٬ در زمره مریدان شاه نعمت الله ولی درآمد و پس از چندی از وی اجازه ارشاد و خرقه گرفت و دوبار پیاده حج گزارد. سپس به شبه قاره رفت و به دربار سلطان احمد شاه اول بهمنی در دکن پیوست و ملک الشعرای وی شد و به دستور همو بود که سرودن بهمن نامه را آغاز کرد. چون به داستان احمدشاه رسید ٬ از او برای بازگشت به اسفراین اجازه خواست ٬ اما به خواهش وی منصرف شد و فرزندانِ خویش را از اسفراین به شبهقاره فراخواند . سرانجام ٬ به وساطت شاهزاده علاءالدین و تعهد به اتمام بهمن نامه اجازه بازگشت یافت و عازم خراسان شد آذری پس از بازگشت به اسفراین به سیر و سلوک پرداخت و تألیف کتاب و سرودن شعر را ادامه داد ٬ و در طول این ایام غالباً امیران و بزرگان به خدمت وی می رسیدند و از وی طلب ارشاد می کردند. او پس از بازگشت از شبه قاره ۳۰ سال زیست و در اسفراین در سال ۸۴۰ – ۸۶۶ هجری – درگذشت و همان جا در قسمت شمالی شهر به خاک سپرده شد و به سبب اعتقادی که مردم به وی داشتند ٬ آرامگاهش زیارتگاه شد
آثار :
- بهمن نامه : از آثار منظوم آذری است که به سبک شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه نظامی ٬ در بحر متقارب ٬ در شرح سلطنت سلاطین بهمنی دکن ٬ به درخواست احمدشاه ٬ سروده و بدو تقدیم کرده است. چنان که گفته شد ٬ بخشی از این منظومه که تا دوران سلطنت احمدشاه می رسد در دکن و بخش پس از آن ٬ در اسفراین سروده شد و آذری از اسفراین سروده های خویش را به دکن می فرستاد
- مرآت (عجائب الغرائب ٬ عجائب الاعلا ٬ عجائب الدنیا) ٬ در قالب مثنوی در عجایب و شگفتیهای شهرها ٬ چشمه ها ٬ بناها ٬ جانوران و جز آنها ٬ همراه با استنتاجهای عرفانی که در در مراتب عالم « الطامه الکبری » باب تدوین شده است. باب اول علوی و سفلی و نحوه به وجود آمدن دنیا و حکمت وجود آدمی در شگفتیهای جهان؛ باب « غرائب الدنیا » و چون آن؛ باب دوم ٬ در شگفتیهای عالم بالا؛ باب چهارم ٬ « عجائب الاعلی » سوم ٬ در تاریخ مکه و مناسک حج. این کتاب در فهرستها « سعی الصفا » به صورتهای مختلف آمده و گاه نام یکی از بخشهای کتاب را بر تمام آن اطلاق کرده اند؛ ولی آذری ٬ خود در مقدمه نام کتاب را مرآت گفته است. مأخذ اصلی این مجموعه ٬ عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات زکریای قزوینی است
- جواهرالاسرار ٬ اثر دیگرآذری که در علوم قرآنی و صنایع که « اسرار کلام الله » ادبی در ۴ باب نگارش یافته است:
- اسرار کلام الله : که درباره حروف مقطع آغاز سوره های قرآن است
- اسرار احادیث نبوی : که در ۹ سرّ تدوین یافته و تفسیر عرفانی برخی از احادیث نبوی است
- اسرار کلام اولیاء :
- اسرار کلام شعرا : در یک مقدمه در بیان صنعت شعر و شاعری و ۱۰ فصل درباره انواع قالبهای شعری معمیات و لغز
- عروجیه ٬ رساله ای منظوم از آذری
- دیوان آذری ٬ این اثر دربردارنده قصاید ٬ غزلیات ٬ترجیع بندها ٬ مقطعات ٬ رباعیات و انواع دیگر سروده های اوست
- طغرای همایونی
- سعی‌الصفا
منّت خدای را که مطیع پیمبرم فرمانبرِ قضای خداوند اکبرم
توحید بحرواین تن من همچو کشتی است جان ناخدای کشتی و عقل است لنگرم
تا از سواد وجه شدم سرخ روی فقر روشن شده است معنی گوگرد احمرم
معنی حل طلق حلول قنات است این نکته یاد گیر که من کیمیاگرم
دنیا چو یفه طالب آن سگ شمرده اند لیکن من این گرئه به سگ نیز نشمرم
از آفتاب مت من مهر ذره نیست گر ذره ای بدانمش از ذره کمترم
