مولانا محمد بن حسام‌الدین حسن بن شمس‌الدین محمد خوسفی(زاده خوسف) شناخته شده به اِبنِ حِسام شاعر ایرانی در گذشته به سال ۸۷۵ هجری است. دیوان او شامل اشعاری در قالب‌های قصیده، ترجیع‌بند، مسمط و ترکیب‌بند است.
او در قصیده از انوری، ظهیر فاریابی، خاقانی شروانی و سلمان ساوجی تأثیر گرفته‌است. از مهم‌ترین آثار او خاوران‌نامه است که به تقلید ازشاهنامه فردوسی سروده شده‌است. این حسام حلقه‌ای حلقات ادبیات شیعی خراسان است و برخی دیگر از حلقه‌ها سلیمی تونی (م ۸۵۴) و آذری اسفراینی و لطف‌الله نیشابوری (م ۸۱۲)هستند. دیوان ابن حسام خوسفی توسط احمد احمدی بیرجندی تصحیح و منتشر شده‌است.
آرامگاه وی در شهر خوسف واقع و محل زیارت مردم است.
زندگی
ابنِ حسام در سال ۷۸۲ یا ۷۸۳ هجری در روستای خوسف در منطقه قُهستان به دنیا آمد. خاندان او تا نُه پشت اهل فضل و علم و ارشاد بوده‌اند؛ و نیای او شمس‌الدین زاهد، به پارسایی و عبادت معروف بوده‌است. وی در همان روزگار روزگار را به زهد و وَرَع میگذراند. همچنین دولتشاه سمرقندی دربارهٔ او این چنین میگوید.
«از دهقنت نان حلال حاصل کردی و گاو بستی و صباح که به صحرا رفتی تا شام اشعار خود را بر دسته‌بیل نوشتی»
از همین این رو صاحب نظران شغل وی را دهقانی دانسته‌اند. او از مشهورترین شاعران شیعه مذهب آن دوران بود.تاریخ درگذشت او در سال ۸۷۵ ق بوده‌است.
آثار
- دیوان اشعار: شامل قصاید، غزلیات و دیگر قالب‌های شعری
- نثر اللالی: منظومه ای در قالب مثنوی که شامل کلمات قصار در وصف علی بن ابی‌طالب است.
- خاوران نامه: ۲۲۵۰۰ بیت در وزن بحر متقارب در باره جنگ‌های علی بن ابی‌طالب
خاوران نامه
خاوران‌نامه از آثار ادبی‌است که به نظم فارسی در سال ۸۳۰ هجری قمری سروده شده‌است. این منظومه حماسه‌ای دینی و مصنوع است که در بحر متقارب و به وزن شاهنامه فردوسی سروده شده‌است. موضوع خاوران‌نامه جنگ‌های علی بن ابی‌طالب در سرزمین خاوران به همراهی مالک اشتر، و نیز با قباد پادشاه شرق و تهماسب‌شاه است.
این منظومه به گفته ابن حسام از یک کتاب عربی به نظم کشیده شده‌است. این منظومه با حمد خدا و نعت محمد پیامبر اسلام و دیگر امام‌های شیعه آغاز می‌شود. این منظومه را تازیان‌نامه نیز گفته‌اند.
نمونه شعر
| دلبری دارم که دل در بند زلف و خال اوست | عاشقانش را شراب از جام مالامال اوست | |
| فتنه آن چشم فتانم که از هر گوشه ای | فتنه ای پر شیوه از دنباله دنبال اوست | |
| حال وصف حسن او بالاترست از ممکنات | هرچه گوید عقل کل جزوی ز وصف الحال اوست | |
| طفل ابجد خوان مکتب خانه اسرار عشق | نکته دان خرده بین رمز قیل و قال اوست | |
| آن تجلی کز جلالت کوه را از جا ببرد | پرتوی از لمعه رخشنده اجلال اوست | |
| دوست گو بنمای رو تا جان بر افشتانم برو | زانکه جان را وقت رحلت چشم استقبال اوست | |
| روی دولت زان بدان خورشید روی آورده ام | کافتاب دولت اندر سایه اقبال اوست | |
| هر کسی را چشم بر منظور و محبوبی دگر | زان میان ما را نظر بر ایلیا و آل اوست | |
| سایه اندازد مگر بر من همایی کز شرف | طایر فرخنده اقبال زیر بال اوست | |
| این مگس بر خوان انعامش کجا یارد نشست | کآسمان چون گرده ای بر سفره افضال اوست | |
| خوش تواند خواند فردا نامه را ابن حسام | زان که نقش نام او بر نامه اعمال اوست |
| باز چو مستان، از سر دستان، رفته به بستان، بلبل محرم | نغمه‌سرایان، رقص‌نمایان، خرم و خندان، خوشدل و بی‌غم | |
| بر ورق گل، بهر توسل، کرده منقش، خامهٔ سرکش | ز آب زرتر، تحفهٔ دیگر، مدحت حیدر، ساخت مرقم | |
| او به‌تضرع، او به‌تشرع، او به‌تفضل، او به‌تأمل | بندهٔ مولا، والی والا، بر همه اعلا، وز همه اقدم | |
| هم به‌تصوف، هم به‌تکلف، هم به‌نظافت، هم به‌لطافت | جوهر ازهر، جان منور، جسم مطهر، روح مجسم |
آرامگاه ابن حسام
آرامگاه ابن حسام خوسفی در سال ۹۲۰ هجری قمری بر روی تپه ای سنگی در بین مزارع‌های خوسف ساخته شد و در سده ۱۳ قمری مورد مرمت قرار گرفت. این بنای کوچک شامل اتاقکی است با فرم هشت ضلعی که نقشه فضای داخلی آن به صورت چلیپایی است. پوشش مقبره به صورت گنبدی طراحی شده که در مرکز آن یک کلاه‌فرنگی ساخته شده‌است.
در این قسمت نورگیرهایی تعبیه شده تا هم نور فضای داخلی آرامگاه را تأمین کند و هم باعث تهویه فضای داخل آرامگاه شود. این بنا ابتدا در دوره صفویه بنا شده و در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شد.
این بنا دارای نقشه چلیپایی شکل و پوشش گنبدی بوده و در سه جهت، سه طاق‌نما با قوس جناقی دارد. همچنین در داخل آرامگاه کتیبه‌ای کاشیکاری شده به رنگ سفید حاوی اشعار ابن حسام وی باشد و دور مقبره را فرا گرفته‌است.
