محمود سامی بارودی
بارودی ، محمود سامی ، شاعر و سیاستمدار مصری ، متولد ۲۷ رجب ۱۲۵۵، متوفی ۱۳۲۲ در قاهره . نسب او به نوروز اتابکیِ مَلَکیِ اشرفی ، برادر بَرْسْبای (حک : ۸۲۵ ـ ۸۴۱) می رسد. بارودی منسوب به قصبه ای موسوم به اِتای البارود واقع در بَحیره است که ولایتی است در مصر سفلی . بارودی هفت ساله بود که پدرش ، که در آن هنگام در دنقله خدمت می کرد، درگذشت . در زمان حکمروایی نایب السلطنه عباس اول (۱۲۶۴ ـ ۱۲۷۰)، پس از اتمام تحصیلات ابتدایی در ۱۲۶۷، وارد مدرسه نظام قاهره شد و در ۱۲۷۱، در آغاز حکومت سعید اول (حک : ۱۲۷۰ ـ ۱۲۸۰)، با درجه سرگروهبانی از آن مدرسه بیرون آمد.
از این زمان ذوق شاعری در او رو به رشد نهاد. مطالعات و پژوهشهای شخصی و نزدیکی اش به ادیبان و شاعران زمان موجب شد که ، با وجود وظایف وقت گیری که در مقام صاحب منصبی داشت ، به صورت یکی از رهبران نهضت ادبی مصر درآید. هر چند بازگشت به منابع اصیل شعر، یعنی آثار شاعران بزرگ عصر جاهلی و بخصوص آثار شاعران دوره عباسی ، به نظر او در درجه اول اهمیت قرار داشت ، می خواست به عصر خود نیز متعلق باشد. از اینرو، برای گسترش دانش خویش در همه زمینه های ادبی از هر فرصتی بهره گرفت . نخست به مطالعه ادبیات ترکی و فارسی و سپس به مطالعه ادبیات فرانسوی و انگلیسی پرداخت . مدتی در استانبول با عنوان منشی امور خارجه مصر اقامت گزید. هنگام مسافرتِ نایب السلطنه اسماعیل به پایتخت عثمانی توجه نایب السلطنه جدید را، که بتازگی (۱۲۷۹) جانشین سعید شده بود، جلب کرد. از آن پس ، عضو گروه نظامی محافظ حاکم مصر شد. در محرم ۱۲۸۰، به درجه سرگردی ارتقا یافت و به فرماندهی محافظان نایب السلطنه منصوب شد. در هیأت نمایندگی نظامی ، که از جانب مصر به اردوگاه شالون در فرانسه و سپس به لندن اعزام شد، شرکت کرد. پس از بازگشت در ۱۲۸۱، به درجه سرهنگ دومی (قائم مقامی ) در فوج سوم محافظان نایب السلطنه و، اندک زمانی بعد، به درجه امیرآلایی (سرهنگی ) فوج چهارم همان گروه ارتقا یافت .
در ۱۲۸۲/۱۸۶۵، در جنگ کرِت شرکت جست و به سبب خدماتی که در این جنگ کرد در جمادی الا´خره ۱۲۸۴/ اکتبر ۱۸۶۷ به دریافت نشان ترکی «وِسام عثمانیِ» درجه چهار مفتخر شد. اسماعیل ، که از ۱۲۸۳ عنوان «خدیو» یافته بود، بارودی را در رأس محافظان خود نگاه داشت ؛ سپس مقام منشیگری خاصِ خود را به او تفویض کرد (رمضان ۱۲۹۲) و هنگام جنگ دولت عثمانی با صربها و بلغارها او را برای مأموریتهای سیاسی به استانبول اعزام داشت . در زمان جنگ با روسیه (۱۲۹۴/۱۸۷۷)، بارودی افسری لایق و شجاع شناخته شد و به درجه سرتیپی (امیراللوائی ) ارتقا یافت . از آغاز ۱۲۹۶ تا ۱۲۹۹، یعنی در خلال دوران حکومتِ خدیو توفیق ، که در ۱۲۹۶ جانشین اسماعیل شده بود، بارودی به تجدید سازمان ستاد ارتش مصر پرداخت . در این اوقات به وزارت اوقاف نیز منصوب شد و کوشش کرد که وضع موقوفات را روشن کند و از اموالی که از این راه پس گرفته شد برای ایجاد تأسیسات عام المنفعه ، مانند مساجد و منازل ، بهره برد. همچنین به تأسیس کتابخانه خدیوی پرداخت و نمایشگاه دایمی برای هنرهای زیبا طرح ریزی کرد.
پس از ارتقا به درجه سرلشکری (فریقی ) و دریافتِ «نشان مجیدی »، در ۱۲۹۸، علاوه بر وزارت اوقاف ، وزارت جنگ را برعهده گرفت و بدین سان مجبور شد در جنبش ملی ، که تازه آغاز شده بود، شرکت جوید و در منازعه شدیدی که میان سربازان بومی ارتش مصر و افسران ترک ـ چرکس در گرفته بود مداخله کند. از آن پس ، پای بارودی ، گاه به عنوان ناظر و گاه چون عضو پرشور، به جریانی کشیده شد که «ثورهُ عَرابی باشا» یا «الثورهُ العرابیه » (قیام عرابی پاشا) نامیده می شد (عَرابی را عُرابی هم تلفظ کرده اند). خلاصه وقایع از این قرار است : سقوط دولت شریف پاشا، تشکیل دولت بارودی ، اعلام مشروطه در ۱۲۹۹، گلوله باران اسکندریه با آتش بحریّه انگلیس ، پیاده شدن ارتش انگلیس ، شکست عرابی پاشا در تل الکبیر (نزدیک قاهره )، تصرف مصر به دست انگلیسیها، تبعید سران یا محرکان قیام ، از جمله بارودی ، عرابی پاشا، شیخ عبده .
بارودی به مدت هفده سال (۱۳۰۰ تا ۱۳۱۷) مجبور به اقامت در جزیره سرندیب (سیلان ) شد وایام فراغت اجباری خود را برای فراگرفتن زبان انگلیسی و تعلیم هموطنان و همکیشان خود صرف کرد و مطالعات مورد علاقه خود را از شعر عربی از سرگرفت و قصاید عمده دیوانِ خود را در این دوره سرود.
بارودی ، هنگامی که براساس فرمان مورخ ۱۸ محرم ۱۳۱۸ مشمول عفو شد و به مصر بازگشت ، قطعات متعددی را بدقت از جُنگها و دیوانهای دورانِ عباسی جمع آوری کرده بود. این مجموعه ، که بر حسب انواع ادبی تقسیم شده ، بهتر از هر مجموعه منتخبات دیگری معرّف شاعران «مولَّد» یا «مُحْدَث » (نوخاسته ) است . این انواع ادبی عبارت اند از: ۱) ادب «اخلاقی و وجدانی یا اخلاق نظری »؛ ۲) مدیح ؛ ۳) رثا؛ ۴) صفات (وصف )؛ ۵) نسیب (شعر عاشقانه )؛ ۶) هجا؛ ۷) زهد. سی تن شاعر در این اثر مذکورند و برحسب زمان ترتیب یافته اند.
مختاراتِ بارودی پس از مرگ مؤلف به کوشش یاقوت مُرسی ، که از محققان زمان خود بود، در چهار جلد انتشار یافت ؛ دو جلد در ۱۳۲۷ و دو جلد در ۱۳۲۹.
دیوان او نیز پس از مرگش منتشر شد. دو جلد از سه جلد آن (شامل اشعاری با قافیه همزه تا لام ) بار اول به کوشش محمودالامام منصوری در ۵۳۶ و ۶۳۱ صفحه به چاپ رسید و بار دوم در ۱۹۴۰ با مقدمه محمد حسنین هیکل و شرح علی الجارم و محمد شفیق معروف انتشار یافت . این کتاب نیز همان حالت جُنگ مانند مختارات را دارد. در دیوان ، اشعاری که به مناسبتهای مختلف سروده شده بسیار است ؛ از خلال وصف دقیق مکانها می توان به سفرهای مختلف این شاعر سیاستمدار پی برد. بعضی از این قطعات ، که در کُلُمبو (مرکز سیلان ) ساخته شده است تأثیر و گیرایی خاصی دارد. بارودی توانسته است بر خالصترین صورتِ زبان شاعرانه کهن تسلطی انکارناپذیر بیابد. در میان واژگان و تصاویر و تعابیر گوناگون ، دیگر چیزی ازنظر او پنهان نمانده است . وی در پی آن نیست که در قالب اصلی قصیده یا بحور عروضی ابداعی کند (جز یک استثنا در دیوان ، ج ۱، ۶۳ ـ ۶۴) و پیوسته نسبت به الگوهای خود وفادار مانده است . اعجابی که نسبت به شاعران گذشته دارد او را به تقلید و استقبال چند قصیده معروف کهن کشانده و توفیق او در این کار بسیار چشمگیر است . گواه این معنی شعری است که به استقبال قصیده «بُرده » بوصیری بر همان وزن (بسیط ) و همان قافیه (مِ) زیر عنوان کشف الغُمَّه فی مدحِ سَیّدالامّه ساخته است (قاهره ۱۳۲۷، قطع وزیری ، ۴۸ ص ، در ۴۴۷ بیت ، در حالی که قصیده برده تنها ۱۷۲ بیت دارد). موضوعات بحث شده در دیوان او بسیار امروزی است و از این لحاظ می توان بارودی را از مهمترین پیشگامان تجدید حیات شعر عربی معاصر به شمار آورد.
منابع : یوسف اسعد داغر، مصادرالدراسات الادبیه ، ج ۲، بخش ۱: الراحلون (۱۸۰۰ـ۱۹۵۵) ، بیروت ۱۹۵۶، ص ۱۵۹ـ۱۶۲؛
Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942, iii, 7-18;
با توجه به الثوره العربیه ، باید دو اثر زیر را نیز که حاوی کلیه مدارک ضروری است ، به آنها افزود؛
Osman Amin, Muh ¤ ammad ـ Abduh. Essai sur ses idإes philosophiques et religieuses, Le Caire 1944; M. Sabry, La genهse de l’esprit national إgyptien (1863-1882), Paris 1924.
) / د. اسلام / پِرِس
