زندگینامه صفی‌الدین اُرمَوی
صفی‌الدین عبدالمؤمن بن ابی‌المفاخر یوسف بن فاخر اُرمَوی (۶۱۳ق/۱۲۱۱م، ارومیه – ۶۹۳ق/۱۲۹۴م، بغداد) استاد بزرگ موسیقی، خوش‌نویس، ادیب و عروضدان، نامدار به اعجوبه هنر نماینده نحله روش نظام در موسیقی و پیشتاز مکتب منتظمیه (تئوری سیستماتیک) است.
کتاب الشرفیه شیخ صفی الدین اورمو
زندگینامه:
شیخ صفی الدین ارموی در جوانی به بغداد رفت. وی برآمده از مدرسه مستنصریه بغداد، و هم‌زمان با خلفای عباسی مستنصر و مستعصم است. او در تازش مغولان و فتح بغداد در دیوان انشا به خدمت هلاکو درآمد. او را دارای دو نوآوری (دو ساز زهی) دانسته‌اند، یعنی مُغنی (سازی زهی بین قانون و رباب) نوعی شاهرود تازه که در اصفهان ساخت و دیگر نزهه (سنتور مانندی، نوعی قانون) نقل است که وی با نواختن عود در «کاظیم داشی» ارومیه هلاکوخان را به آرامش و خونسردی فرا خوانده‌است.
در موسیقی جزو سه استاد موسیقی آن زمان جهان اسلام بود که اولی آنها ابونصر فارابی و آخری آنها عبدالقادر مراغه‌ای بوده. آثار شیخ در علم موسیقی همیشه مورد احترام و تقلید هنرمندان ایرانی و سایر ممالک اسلامی بوده و علم و هنر او را ستوده‌اند. بیشتر مؤلفان بر این باورند که رساله‌های شرفیه و ادوار اورموی منجر به بروز انقلابی بزرگ در موسیقی در سراسر عالم شده‌است تا جایی که (ژوزف یکتابیک) موسیقی شناس نامی ترک که دربارهٔ موسیقی ملت خود برای (دائرهالمعارف لاوینیاک) نوشته دربارهٔ شیخ صفی الدین اورموی چنین می‌نویسد: «بالاخره موسیقی شناس ترک، صفی الدین اورموی نام داشته و به روزگار خلافت مستعصم خلیفه عباسی در نیمه دوم قرن هفتم می‌زیسته و توانست دوره ثابت و لاتغییر سابق را به پایان آورد.»
درگذشت و یادمان:
شیخ صفی‌الدین اورموی پس از ۸۰ سال زندگی علمی، هنری و سیاسی، چون مقروض شده بود و نمی‌توانست دین خود را بپردازد به زندان افکنده شد و نهایت در ۱۸ صفر سال ۶۹۳ قمری در شهر بغداد در زندان دارفانی را وداع گفت.به گفته‌ای دیگر وی در تبریز درگذشته و در مقبرهالشعرای این شهر دفن شده‌است.
فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران و اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان غربی در سال ۱۳۸۳ کنگره بین‌المللی «شیخ صفی الدین اورموی» را در تهران و ارومیه برگزار کردند. از آثار مهم وی رساله شرقیه و ادوار را می‌توان برشمرد که کتاب اخیر به زبان ترکی هم ترجمه شده‌است.
الادوار:
یکی از آثار سرشناس صفی‌الدین ارموی، الأدوار فی الموسیقی است که با نام کوتاه‌شدهٔ الادوار نیز شناخته می‌شود. در این کتاب، صفی‌الدین به بررسی موسیقی ایران از نظر تئوری موسیقی پرداخته و خصوصیاتی از قبیل پرده‌ها و نغمات را در چارچوب دو دایره با نام‌های «ادوار مشهوره» و «ادوار کثیره» شرح داده‌است. وی همچنین نحوهٔ کوک‌کردن سازهایی مثل بربط را شرح داده‌است. بعد از نوشته‌های ابن سینا در مورد موسیقی در کتاب شفا، کتاب الادوار قدیمی‌ترین کتاب موجود دربارهٔ نظریهٔ علمی موسیقی است.
الرساله الشرفیه:
دومین کتاب مشهور ارموی، رسالهٔ شرفیه است. او این کتاب را حدود ۶۶۵ قمری (معادل ۱۲۶۷ میلادی) نوشت و به شاگردش شرف‌الدینی جوینی اهدا کرد. ارموی از خاندان جوینی با نصیر‌الدین طوسی آشنایی داشت و احتمال می‌رود که طوسی علاقهٔ ارموی را به علوم یونانی برانگیخته باشد، چنان که در الادوار ارموی تحت تاثیر علم موسیقی یونانی نبوده اما در رسالهٔ شرفیه این تاثیر وجود دارد. این احتمال هم وجود دارد که ارموی کتاب دومش را تحت تاثیر آثار فارابی (به خصوص موسیقی کبیر) نوشته باشد.
آثار:
الأدوار یا الأدوار فی الموسیقی (الأدوار فی حلّ الأوتار یا الأدوار فی معرفه النغم و یا الأدوار فی معرفه و نسب ابعاده و أدوار الإیقاع)، که به زبان ترکی هم ترجمه شده‌است.
الرساله شرفیه یا الرساله شرفیه فی علم النسب و الأوزان الإیقاعیه
کتاب الکافی من الشافی فی علوم العروض و القوافی.
رساله ایقاع (رساله ریتم یا وزن).
فائده فی العلم الموسیقی.
منبع:
«صفی‌الدین ارموی». باشگاه اندیشه، ۵ بهمن ۱۳۸۳. بازبینی‌شده در ۵ ژانویه ۲۰۱۷.
صفی‌الدّین ارموی، عبد الموئمن بن یوسف. الأدوار فی الموسیقی. چاپ اوّل. تهران: میراث مکتوب، ۱۳۸۰.
صفی الدین ارموی، ترک نیست.
سلام
صفی الدین اورموی تورک آذربایجان و زاده ی شهر ارومیه (اورمیه) کنونی هست.