زندگینامه نظام‌الدین عبدالعلی بیرجندی

نام کامل: نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین بیرجندی (Abd Ali ibn Muhammad ibn Husayn Birjandi)
تولد: بیرجند
درگذشت: ۹۳۴ قمری – بیرجند (آرامگاه: بجد)
ملیت: ایرانی
شهرت: ریاضیدان، ستاره شناس
القاب: محقق بیرجندی، فاضل بیرجندی

نظام الدین عبدالعلی بیرجندی ( تولد نامعلوم، وفات ۹۳۴ هجری قمری), ریاضیدان و ستاره شناس مشهور سده‌های نهم و دهم هجری قمری بود. نام کامل وی نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین است و او را با القاب فاضل بیرجندی و محقق بیرجندی نیز نامیده‌اند.

عبدالعلی بیرجندی از محضر استادان بزرگی بهره برد؛ به روایت خواندمیر (ج ۴، ص ۶۱۵) علم حدیث را نزد خواجه غیاث الدین کاشانی (متولد ۸۳۲) و فنون حکمی را نزد منصوربن معین الدین کاشی، همکار غیاث الدین جمشید کاشانی، و سایر علوم را نزد کمال الدین قنوی آموخت. ملامسعود شروانی و سیف الدین تفتازانی نیز از استادان او به شمار می روند (ناجی نصرآبادی ، ص ۴۲).

خواندمیر در کتاب حبیب السیر که در زمان زندگی بیرجندی تألیف شده می نویسد: « مولانا عبدالعلی بیرجندی جامع اصناف علوم محسوس و معقول است و حاوی انواع مسایل فروع و اصول. در علم نجوم وحکمیات بی مثل و بدل است و در شیوۀ زهد و تقوا ضرب المثل.»

همچنین او را استاد شیخ بهایی دانسته اند (آیتی، ص ۲۰۶) که با توجه به زمان تولد شیخ بهایی (۹۵۳) نادرست است (احمدی بیرجندی، ص ۲۴). امین احمد رازی (ج ۲، ص ۳۲۶) از بیرجندی با عنوان «جامع علوم معقول و منقول » یاد می کند و می نویسد: «جهت معیشت اولاد خود هشتاد ساله تقویم استخراج نموده .»

برای مرگ بیرجندی تاریخهای مختلفی ذکر شده است (احمدی بیرجندی ، ص ۳۳) اما تاریخ پایان یافتن تعدادی از کتابهایش ، مرگ وی را در ۹۳۴ تأیید می کند. آرامگاه وی در روستای بجد از توابع شهرستان بیرجند، واقع است.

آرامگاه عبدالعلی بیرجندی

وجود چند بیرجندی در زمانهای مختلف، باعث شده است که بعضی از آثار آنان به عبدالعلی بیرجندی که از همه مشهورتر است نسبت داده شود. از جمله میرزا محمدعلی بن محمد اسماعیل قاینی بیرجندی (متوفی ۱۳۰۵) که با عبدالعلی بیرجندی یکی دانسته شده و کتابی از او به عبدالعلی نسبت داده شده است.

عبدالعلی بیرجندی دارای تالیفات بسیاری در زمینه ریاضیات و ستاره شناسی به زبان های فارسی و عربی بوده که برخی از آنان در کتابخانه‌های انگلستان و هند نگهداری می‌شوند.

آثار عبدالعلی بیرجندی :
— اسطرلاب، به فارسی، که آن را به نام های بیست باب در معرفت اسطرلاب و تحفه حاتمیه نیز معرفی کرده‌اند. این اثر در جمادی‌الاولی ۹۰۰ نوشته شده‌است. نسخه‌ای از این رساله در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.

— شرح مختصر الهیئه، به عربی، شرحی است بر ترجمه عربی خواجه نصیرالدین طوسی از سی فصل در معرفت تقویم خود، با نام مختصر الهیئه. نسخه‌ای از آن به شماره add۳۵۸۹ در دانشگاه کیمبریج وجود دارد.

— المختصر فی بیان آلات الرصد، به عربی. تنها نسخه شناخته شده این کتاب در کتابخانه آصفیه در هندوستان نگهداری می‌شود.

— شرح التذکره النصیریه فی الهیئه، به عربی، تألیف در سال ۹۱۳ هجری قمری، شرحی است بر التذکره النصیریه فی الهیئه خواجه نصیرالدین طوسی است. در سال ۱۱۴۲ هجری قمری (۱۷۲۹ میلادی) نایاناسو کهوپادیایه، این کتاب را به زبان سانسکریت ترجمه کرده‌است.

— ابعاد و اجرام، به فارسی، در بیان ابعاد و مسافت های زمین و بعضی مسائل فلکی. این کتاب اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی، مسالک و ممالک و مساحت سطوح اجسام نیز نامیده شده‌است.

— شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب، به فارسی، تألیف در سال ۸۹۹ هجری قمری، شرحی است بر رساله خواجه نصیرالدین طوسی در اسطرلاب.

— الحاشیه علی شرح الملخص، تألیف بعداز سال ۹۲۱ هجری قمری، حاشیه‌ای است عربی بر شرحی که قاضی زاده رومی بر رساله الملخص فی الهیئه چغمینی نوشته‌است.

— کشاورزی نامه، به فارسی، که به نامهای فن کشت و زراعت، رساله در فلاحت و ارشاد الزراعه نیز نامیده شده‌است.
— بیست باب در معرفت تقویم.
— ترجمه تقویم البلدان ِ ابوالفداء.
— رساله در هیئت، به فارسی
— رساله فی آلات الرصد، به عربی
— شرح آداب المناظره، به عربی، که در باب منطق است.
— شرح الشمسیه، به عربی که در باب ریاضیات است.
— شرح الفوائد البهائیه، به عربی، که در باب ریاضیات است.
— شرح المجسطی یا شرح تحریر المجسطی، به عربی
— شرح زیج جدید سلطانی، به فارسی
— شرح الدرّالنّظیم فی خواص القرآن الکریم، به عربی

منبع: عبدالعلی بیرجندی ستاره‌شناس مشهور قرن نهم و دهم، کتاب ماه علوم و فنون